مقدمه تعبیر متون «دانش پیش‌زمینه‌ای» افراد است/ فهم مشترک در گرو «گوش دادن فعال»

تازه‌ترین کتاب کورش صفوی، زبان‌شناس، معناشناس، نشانه‌شناس و استاد دانشگاه علامه طباطبائی با نام «تعبیر متن» توسط اعضای هیئت علمی دانشکده ادبیات مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

به گزارش عطنا، مراسم رونمایی و نقد کتاب «تعبیر متن» سه شنبه، 16 آبان با حضور دکتر رضا ناظمیان، عضو هیئت علمی زبان و ادبیات عرب، دکتر کورش صفوی زبان شناس و استاد دانشگاه علامه طباطبائی، دکتر امیر نصری، عضو هیئت علمی فلسفه، دکتر محمدرضا حاج‌آقا بابایی، عضو هیئت علمی زبان و ادبیات فارسی، دکتر مجتبی منشی‌زاده دانشیار دانشگاه علامه طباطبائی در دانشکده ادبیات دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

دکتر کورش صفوی، نویسنده کتاب «تعبیر متن» زبان‌شناس، مترجم ایرانی، نایب‌ رئیس انجمن زبان‌شناسی ایران، استاد دانشگاه علامه طباطبائی، پژوهشگر حوزه معناشناسی، نشانه‌شناسی، زبان‌شناسی و ادبیات است.

کورش صفوی ابتدا به گفتن خلاصه‌ای از بیوگرافی خود پرداخت و گفت: تا 16 سالگی فارسی بلد نبودم و بعد از دیپلم به ایران برگشتم، لیسانس زبان آلمانی گرفتم و به آمریکا رفتم، پس از برگشت به ایران در دانشگاه علامه طباطبائی استخدام شدم.

وی دغدغه همیشگی خود را مطالعه ادبیات و چگونگی استفاده از ابزارهای زبان‌شناسی در مطالعه ادبیات عنوان کرد و گفت: برای انتقال یک پیام می‌توان از زبان‌های مختلف استفاده کرد و پیام را از طریق نظام نشانه‌ای مختلف منتقل کرد، این زبان‌ها و نظام نشانه‌ای رسانه نوع اول هستند و رادیو، تلوزیون، موبایل رسانه نوع دوم هستند که رسانه نوع اول را منتقل می‌کنند و هر کدام از رسانه‌های نوع دوم به دلیل ماهیت خود نوع خاصی از رسانه نوع اول را می‌طلبند.

متون و نظام‌های نشانه‌ای

نایب‌ رئیس انجمن زبان‌شناسی ایران، نظام‌های نشانه‌ای را عامل انتقال پیام از گوینده به فرستنده دانست و گفت: درک با حواس پنج‌گانه صورت می‌گیرد، تعبیر چینش واحدهای نظام نشانه‌ای برای انتقال پیام است، بنابراین اگر صدایی را «بشنویم»، «درک» است، اما اگر «تشخیص» دهیم که صدای گربه است «تعبیر» کرده‌ایم.

استاد زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی تصریح کرد: در تعریف سنتی، متن گونه‌‌ نوشتاری زبان است که مدنظر من نیست و منظور من از متن چینش نظامند نشانه‌ها برای انتقال پیام است.

وی اضافه کرد: نقاشی، موسیقی و فیلم سینمایی نیز نوعی متن هستند که ازچندین نظام نشانه‌ای تشکیل شده‌‌اند و ما اطلاعاتی که دریافت می‌کنیم را تعبیر می‌کنیم؛ من نام این اطلاعات اولیه را «دانش پیش‌زمینه‌ای» گذاشته‌ام؛ واحد این متن‌ها شبیه دستور در جمله است، جمله به عنوان واحد تعبیر به کار می‌رود و این واحد بی‌شباهت به آنچه در منطق به آن گزاره و در دستور به آن جمله می‌گویند نیست.

این استاد نشانه‌شناسی گفت: اطلاعات به صورت واحدهایی به نام جمله تا اطلاع ثانوی در حافظه‌ ثبت می‌شوند که نام این حافظه هیپوکامپوس است، این اطلاعات از طریق زبان و نظام‌های نشانه‌ای دیگر دریافت می‌شوند و جمله‌هایی که معتبر هستند وارد حافظه می‌شوند.

وی در ادامه اظهار کرد: جمله‌هایی که از جهان خارج به کمک واحدهای نظام‌های نشانه‌ای دریافت می‌شود، بافت A یا بافتB  نام دارند که در زبان‌شناسی به آن «بافت زبانی» می‌گویند و ما یک  بافتC  در حافظه داریم که از طریق جمله‌های بافتA  و بافت B در حافظه جمع می‌شود. بافت A متنی است که از طریق اطلاعاتی که از قبل داریم یعنی بافتC و بر اساس زمان و مکان تعبیر می‌کنیم ؛ هر واحد از بافت A حتما با جمله‌هایی از بافت B و بافت C هماهنگ می‌شوند و ما به تعبیر می‌رسیم، این سه بافت برای هر تعبیری در کنار یکدیگر لازم هستند.

وی با اشاره به اینکه هر کدام از این بافت‌ها سه نوع واحد جمله دارند گفت: یک نوع از این جمله‌ها کارآمد محسوب می‌شوند یعنی در تعبیر نقش دارند، نوعی دیگر ناکارآمد هستند، یعنی در تعبیر نقش ندارند، نوعی دیگر ناقص هستند یعنی باعث می‌شوند که به تعبیر نرسیم.

او ادامه داد: هیچوقت تعبیر دو نفر مانند هم نیست، حتی اگر بافتA  آنها مشترک و در یک بافت B قرار گیرد، بافت C منحصر به فرد است، بنابراین افراد تعبیر مشترک ندارند اما تعبیرها می‌تواند وجه اشتراک داشته باشد، مثلا شعر زمستان اخوان ثالث درباره کودتای 28 مرداد است، در صورتی که هیچ سندی وجود ندارد.

دکتر کورش صفوی زبان شناس و استاد دانشگاه علامه طباطبائی در پایان سخنان خود به برخی متن‌های تعبیر‌ شده در کتاب خود اشاره‌کرد و گفت: باید یکدیگر را بفهمیم و حرف یکدیگر را گوش کنیم تا بتوانیم این جلسات را ادامه دهیم.

داستایوفسکی و تعبیر متن

دکتر امیر نصری، عضو هیئت علمی فلسفه در ادامه نشست به زبان تصویر، نقاش آلمانی و داستایوفسکی اشاره کرد و گفت: اصطلاح «اکفراسیس» از سنت یونانی آمده است، یعنی یک امر تجسمی را در قالب کلام، تعبیر و توصیف کنیم و یک بازنمایی کلامی نسبت به تصویر داشته باشیم.

وی اضافه کرد: «اکفراسیس» به معنای بازنمایی کلامی یک بازنمایی تصویری است و یک نمونه‌ی عاری آن در رمان ابله داستایوفسکی وجود دارد؛ این تابلو، صورتی از مسیح در گور است و نمونه‌ای است که درهیچ سنت تصویری تا قبل از قرن 16 نداشته‌ایم.

نصری به جمله کلیدی تفسیر داستایوفسکی از این تابلو اشاره کرد و گفت: داستایوفسکی گفته ‌است این تابلو می‌تواند ایمان بعضی‌ها را متزلزل کند، مسئله‌ای که مطرح است این است که این تابلو هیچ چیز زیبایی در خود ندارد، در این تابلو در چهره مسیح هیچ زیبایی را نمی‌بینیم و یک اضطراب غیر عادی را نیز در دل می‌اندازد.

نصری ادامه داد: ما در قالب کلام تکه تکه با تصویر روبه‌رو می‌شویم، داستایوفسکی نیز ابتدا حالت درونی خود را بیان کرد و سپس گفت هیچ چیز زیبایی نداشت، در حالی که وقتی با تصویر روبه‌رو می‌شویم، کل تصویر را می‌بینیم.

عضو هیئت علمی فلسفه خاطر نشان کرد: اهمیت یک متن در این است که پتانسیل تعابیر و تفسیرهای متفاوت را داشته باشد و این نقاشی پتانسیل این را دارد که مذهبی و ضدمذهبی تعبیر شود و داستایوفسکی در رمان خود یک تفسیر غیر مذهبی و متفاوت ارائه داده ‌است.

وی به تعبیر «هیپولیت» درباره این تابلو گفت: با نگاه کردن به این تابلو، طبیعت به صورت غول بی‌رحم و گنگ در می‌آید، او از نیرویی به نام نیروی گستاخ سیاه در این کار صحبت می‌کند، اما تفسیر داستایوفسکی به نوعی تعبیر غیر نمادین است.

دکتر امیر نصری، عضو هیئت علمی فلسفه در پایان گفت: داستایوفسکی غیرمذهبی نبود اما برداشت غیرمذهبی دارد، مسئله به سنتی که داستایوفسکی در آن بوده است برمی‌گردد، در آن سنت این مسئله رسم نبوده است که تصویر جسد مسیح را نشان دهند.

وسیع در نظر گرفتن «متن» و محدود در نظر گرفتن «تعبیر»

محمدرضا حاج‌آقا بابایی، عضو هیئت علمی زبان و ادبیات فارسی در ادامه نشست گفت: کتاب «تعبیر متن» روان است؛ نترسیدن و جسارت ویژگی‌ دکتر کورش صفوی است.

حاج‌آقا بابایی گفت: چرا دکتر صفوی که بیشتر ساخت‌گرا است به سمت تعبیر متن رفته و در این کتاب «متن» را خیلی وسیع و «تعبیر» را محدود در نظر گرفته است؛ کارآمدی و ناکارآمدی جملات را چه کسی تعیین می‌کند و شاید جملات به نظر گیرنده پیام، ناقض باشد ولی در واقع ناقض نباشد.

دکتر کورش صفوی نویسنده کتاب «تعبیر متن» در پاسخ به دکتر بابایی گفت: من هنوز ساخت‌گرا هستم، وقتی ساختارگرایی را با تجربه‌گرایی در نظر می‌گیریم در قسمت‌هایی از مطالعه معنی و زبان پاسخگو نیست و باید از ساختارگرایی مسئله را پاسخ داد.

همه متن‌ها با هم برابر نیستند

دکتر مجتبی منشی‌زاده دانشیار دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه نشست گفت: در نگاه کلی آنچه در این کتاب کم است تعریف خود متن و ویژگی‌های آن است و درباره تعبیر کم گفته شده است و واحد متن تعریف نشده؛ جمله نمی‌تواند واحد متن باشد، اگر متن نوشتاری باشد واحد متن پاراگراف یا بند است و پاراگراف لزوما مجموعه‌ای از جمله‌ها نیست.

وی صحبت خود را با طرح انتقادی از کتاب به پایان رساند و گفت: همه متن‌ها با هم برابر نیستند و نمی‌توان همه را با یک ابزار سنجید اما در کتاب «تعبیر متن» همه متون یکی در نظر گرفته شده‌اند.

گفتنی است کتاب «تعبیر متن» در زمینه معنی‌شناسی، روش‌شناسی، بافت‌های زبانی و نشانه‌های اختصاری فارسی نوشته شده  و در سال جاری توسط انتشارات علمی به قیمت 36 هزار تومان به چاپ رسیده است.