کاستلز، متفکری آزادی‌خواه است/ ظرفیت رابطه‌­ای قدرت

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه حرف محوری کاستلز این است که قدرت ارتباطات سه جنبه دارد، گفت: به نظر این اندیشمند قدرت ارتباطات چند بعدی است که حول شبکه‌ها شکل می‌گیرد و این شبکه­‌ها فرد، نهاد و سازمان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

به گزارش عطنا، جلسه نقد و بررسی کتاب «قدرت ارتباطات» اثر مانوئل کاستلز ، ترجمه حسین بصیریان‌جهرمی با حضور دکتر هادی خانیکی، حسینعلی افخمی، اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی و مسعود کوثری، استاد ارتباطات دانشگاه تهران، سه‌شنبه ۲۱ شهریورماه در «پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات» برگزار شد.

در این نشست، هادی خانیکی، مدیر گروه ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه در حوزه ارتباطات و نظریه‌ها دو کار اساسی را انجام داده است، اظهار کرد: اول پرداختن به رویکرد و تجربه دکتر مجید تهرانیان در ایران و بحثی که با محوریت توسعه ملی مطرح می­‌کند. در بیش از دو دهه‌ای که در حوزه ارتباطات تدریس می‌کنم سعی کردم متون زیرخاکی تهرانیان را به متون زنده تبدیل کنم. کار دوم من در این حوزه طرح اندیشه­‌ها و مباحثی است که کاستلز مطرح کرده است.

وی با اشاره به سفری که کاستلز سال 1385 به ایران داشت، گفت: کاستلز اندیشمندی است که در یک عرصه متوقف نشده است؛ یعنی خود را محدود به چارچوب‌­های بسته تفکر نکرده و متفکری آزادی‌خواه است که در مبارزه با دیکتاتوری اسپانیا از این کشور به فرانسه فرار می‌کند.

مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی با بیان اینکه زمانی کاستلز تحت تاثیر اندیشه­‌های چپ به خصوص آلتوسر و مورن در فرانسه بود، خاطرنشان کرد: اما مکررا از عناصر موجود در جهان جدید تاثیر می­‌پذیرد و تغییر می­‌کند به گونه‌­ای که او را یکی از نظریه­‌پردازان سیاست­‌گذاری در ارتباطات در فضای سیال و متغیر در نظر می­‌گیرند؛ یعنی اگر چه در آمریکای لاتین، فضای چپ و نزدیک به کسانی مثل آلنده در شیلی است اما زمانی که به آمریکا و دانشگاه برکلی می­‌رود، تحولات جهان سرمایه‌داری و تغییرات جهان آزادی را مدنظر دارد.

خانیکی: در حال حاضر کاستلز دو اثر «شبکه‌ها و توسعه» و «شبکه‌ها و انقلاب موبایلی» را در دست انجام دارد. امیدواریم که این آثار او در ایران هم ترجمه شود.

وی ادامه داد: کاستلز را از دانشمندان پراستناد می­‌دانند؛ به عبارتی بعد از گیدنز، بنتام و هابرماس چهارمین اندیشند موثر در تحولات حوزه اجتماعی و ارتباطات است، به همین دلیل نمی‌توان مفاهیمی را که او مطرح می­‌کند، نادیده گرفت.

خانیکی کتاب «قدرت ارتباطات» را مکمل کتاب سه‌گانه «عصر اطلاعات» خواند و اظهار کرد: به همین دلیل این کتاب اهمیت دارد. قدرت در شبکه‌ها به گونه‌ای است که راه را برای هر مداخله‌ای از سوی قدرت سیاسی و حتی جامعه مدنی می‌بندد و هدف مترجم (بصیریان جهرمی) از ترجمه «قدرت ارتباطات» برای پاسخ به این سؤالات بود که آیا می‌توان برای مصرف رسانه‌های اجتماعی سیاست‌گذاری کرد؟ یا آیا رسانه‌های اجتماعی مجازی اساسا سیاست‌گریزند؟

وی اضافه کرد: کاستلز همچنین در کتاب خشم و امید اشاره می‌کند که جنبش‌های اجتماعی در درون شبکه‌ها شکل می‌گیرند او در ابتدا به آنچه در فضای مجازی رخ می­دهد بسیار خوشبین است اما بعدها نگاه انتقادی آن پیدا می‌­کند.

مدیرگروه ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به اینکه بحث محوری این کتاب، تحولی است که میان فناوری و فرهنگ رخ می دهد، گفت: او قدرت را به عنوان ظرفیت رابطه‌ای تعریف می‌کند و یک مفهوم ثابت برای آن در نظر نمی‌گیرد بلکه آن را یک مفهوم سیال که بین کنشگر و محیط خود برقرار می­‌شود، می­‌داند.

روابط قدرت در شبکه‌­ها افقی است

خانیکی با بیان اینکه کاستلز که زمانی معتقد بود قدرت نامتغیر است اما بعدها به مفهوم تغییرپذیری قدرت می‌رسد، اظهار کرد: بر اساس همین ظرفیتی که در رابطه­‌ها (روابط قدرت) می‌بیند به تبدیل ارتباطات عمودی به ارتباطات افقی می‌پردازد، یعنی ارتباطات متمرکز از بالا به پایین به ارتباطات موازی تبدیل می‌شود و کنشگران (یا مخاطبان) فاعلانی تاثیرگذار می‌­شوند.

وی با بیان اینکه حرف محوری کاستلز این است که قدرت ارتباطات سه جنبه دارد، افزود: به نظر وی قدرت ارتباطات چندبعدی است که حول شبکه‌ها شکل می‌گیرد و شبکه­‌ها فرد، نهاد و سازمان را تحت تأثیر قرار می‌دهند، همچنین همه حوزه‌های انسانی را در برمی‌گیرد. جایی وجود ندارد زیر سیطره شبکه‌­ها قرار نگیرد و دوم اینکه شبکه­‌های قدرت باز خودشان شبکه­‌سازی می‌کنند.

وی یادآور شد: شبکه‌های قدرت، در حوزه‌های مختلف شبکه‌سازی می‌کنند، البته ادغام نمی‌شوند بلکه به صورت رقیب و مشارکتی فعالیت می‌کنند، سوم اینکه شبکه قدرت حول سیستم سیاسی شکل می‌گیرد، در نتیجه سیاست نقش بنیادین در شبکه‌سازی قدرت دارد. از اینجاست که سیاست‌گذاری در حوزه شبکه‌ها را امری منعطف و متغیر می‌داند.

استاد ارتباطات دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی تاکید کرد: فهم اندیشه کاستلز به فهم تغییرات در جامعه و جهان امروز کمک بسیاری می‌کند، تغییراتی که شبکه‌­ای، منعطف و چند ضلعی شدن و از سوی دیگر تغییر در نقش­‌ها و کارکردها را به دنبال دارد.

خانیکی در پایان با اشاره به تحقیقاتی که کاستلز درباره شهرسازی و معماری انجام داده است، گفت: در حال حاضر کاستلز دو اثر «شبکه‌ها و توسعه» و «شبکه‌ها و انقلاب موبایلی» را در دست انجام دارد. امیدواریم که این آثار او در ایران هم ترجمه شود چون این نوشته‌ها کمک می‌کند تا مفهوم شبکه را به عنوان معیار جدیدی برای کارکرد مناسب شبکه­‌های دیگر قدرت درک کنیم.