گفت‌وگو نقطه شروع مسئله آب/ باید برای حل بحران آب، نهادهای مدنی و رسانه‌ها به میدان بیایند

با وجود اینکه ایران در یک منطقه خشک و بی‌آب است و باید یک مدیریت کاملا استراتژیک در مصرف آب داشته باشد اما عدم توجه به این مسئله به ویژه در یک دهه گذشته کشور را دچار بحران آب کرده است، بحرانی که حتی منازعات محلی را هم به دنبال داشت اما به عقیده کارشناسان این مشکل آنقدر پیچیده نیست که قابل حل نباشد. راه حل چیست؟ هادی خانیکی معتقد است ما باید آب را به یک مسئله اجتماعی تبدیل کنیم و نهادهای مدنی، رسانه‌ها، جامعه و دولت در کنار هم برای حل آن تلاش کنند«اگر دولت از نخبگان، نهادهای مدتی و شبکه‌های اجتماعی استفاده کند و برای حل این مسئله عزم ملی با مشارکت همگان شکل بگیرد می‌توان این خطر را به فرصت تبدیل کرد».

به گزارش عطنا، نشست «آب و رویکردهای نو در گذر تاریخی ایران؛ یک دهه همکاری ملی آب» روز دوشنبه 16 مردادماه در خانه، اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

هادی خانیکی مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی با بیان اینکه یکی از راهکارهای حل مسئله آب درگیر کردن جامعه و تبدیل موضوع به مسئله اجتماعی است، اظهار کرد: نباید مسئله آب را فقط مسئله دولت، مهندسان یا اندیمشندان علوم اجتماعی دانست، همچنین باید به راهبردها و سیاست‌های مسئله‌محور به جای سیاست‌های کلان بپردازیم.

وی با اشاره به اینکه به اعتقاد ما مسلمانان آب مایه حیات است بنابراین سیاست مبتنی بر آب یعنی سیاست زندگی، گفت: راهبردهای آب همان جنبه‌های سیاست زندگی -مانند سیاست زمین- را دارد؛ سیاستی که عموم را به مداخله و مشارکت و دوری از خشونت و یک‌جانبه‌گرایی دعوت می‌کند.

خانیکی با بیان اینکه زمانی که می‌گوییم مسئله آب در کانون قرار دارد به معنای ایجاد ترس و وحشت در مورد آب نیست، تصریح کرد: گاهی فکر می‌کنیم اگر جامعه را بترسانیم که چند سال دیگر در معرض خطر و نابودی هستند، باعث مشارکت اجتماعی می‌شود در حالی که تجربه‌های اجتماعی و ارتباطی نشان می‌دهد این رویکرد گاهاً منجر به عدم مشارکت می‌شود.

به گفته عضو هیئت علمی دانشگاه علامه‌طباطبائی برگزاری چنین نشست‌هایی موجب شده تا دانشجویان دوره کارشناسی‌ارشد و دکتری رساله‌ها و پایان‌نامه‌هایی را با محوریت مسئله آب بنویسند.

رویکردهای دولتی و مهندسی قادر به حل مسئله نیست

وی با تأکید بر اینکه رویکردهای نو در مسئله آب باید مبتنی بر تقسیم مسئولیت باشد، بیان کرد: بار اصلی این مسئولیت بر عهده دولت است اما این موضوع، مسئولیت رسانه‌ها، نهادهای مدنی و جامعه را کم نمی‌کند، راهبرد جدید باید مبتنی بر گفت‌وگو محوری و آگاهی‌رسانی درست باشد.

خانیکی اضافه کرد: رویکردهای عمودی و تمرکزگرایی مهمترین نقص برنامه‌ریزی دولتی است که نقش دیگران را نادیده می‌گیرد اما اگر گفته می‌شود رویکردهای دولتی و تفکرهای مهندسی قادر به حل مسئله آب نبوده به معنی نادیده گرفتن نقش آنها نیز نیست.

نتیجه یک پژوهش نشان می‌دهد که کشاورزان کرمانی کاهش کمیت و کیفیت آب را پذیرفته‌اند اما هشدارهایی مانند اینکه کرمان تا دو سال دیگر جای زندگی نیست یا 10 سال دیگر منطقه تبدیل به کویر می‌شود، مانع همکاری آنها برای حل مشکل آب می‌شود، کشاورزان معتقدند وقتی امید از بین می‌رود، رقابت برای تمام کردن باقی مانده آب بیشتر می‌شود.

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ضمن انتقاد از عدم توجه دولت به مسائلی که نهادهای علمی و تخصصی درباره آب مطرح می‌کنند، خاطرنشان کرد: حاکمیت به اجرای برنامه‌های جذابی مانند انتقال آب از دریای عمان که راه‌حل‌های کوتاه مدتی است، توجه بیشتری می‌کند تا اینکه به قاعده گفت‌وگو و جلب مشارکت بپردازد.

وی با بیان اینکه مسئله آب نشان می‌دهد ما در یک جامعه پرمخاطره هستیم، گفت: جامعه در ریسک می‌تواند با جلب مشارکت دیگران راهی برای رهایی خود پیدا کند و از طرف دیگر می‌تواند به سمت نابودی برود، در پرداختن به مسئله آب دولت نباید خود را بالاتر از دیگران ببیند و به راه‌حل‌های کوتاه‌مدت و نمایشی تمرکز کند.

خانیکی خاطرنشان کرد: اما اگر دولت از نخبگان، نهادهای مدنی و شبکه‌های اجتماعی استفاده کند و برای حل این مسئله عزم ملی با مشارکت همگان شکل بگیرد، می‌توان این خطر را به فرصت تبدیل کرد.

به گفته وی نتیجه یک پژوهش نشان می‌دهد که کشاورزان کرمانی کاهش کمیت و کیفیت آب را پذیرفته‌اند اما هشدارهایی مانند اینکه کرمان تا دو سال دیگر جای زندگی نیست یا 10 سال دیگر منطقه تبدیل به کویر می‌شود، مانع همکاری آنها برای حل مشکل آب می‌شود، کشاورزان معتقدند وقتی امید از بین می‌رود، رقابت برای تمام کردن باقی مانده آب بیشتر می‌شود.

باید گفت‌وگو کنیم!

خانیکی با بیان اینکه مسائل مطرح شده درباره آب، عدم اجماع سازمان‌ها و نهادها را هم در دولت و هم در میان جامعه مدنی به دنبال داشته است، بیان کرد: اگر گفتمان‌ها شکل بگیرد، می‌تواند در کانون امر اجتماعی مفید باشد، به نظر می‌رسد گفت‌وگوهایی بین کنشگران مؤثر در مسئله آب ایجاد شده اما اغلب موضع‌گیری مبتنی بر جایگاه ذی‌نفعان مختلف و حرف‌های تکرای مطرح می‌شود.

مدیر گروه علوم ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی با تأکید بر اینکه گفت‌وگو زمانی شکل می‌گیرد که طرفین و مسئله مشترک باشد، تصریح کرد: به نظر می‌رسد در حل این مسئله ارتباطات مشارکتی مؤثر باشد البته به شرطی که از ارتباط عمودی به ارتباط برابر تبدیل شود به عبارت بهتر، کسانی که می‌دانند برابر کسانی که نمی‌دانند، مواجه نشوند.

وی افزود: اگر می‌خواهیم از گفت‌وگو، اجتماعی‌شدن و نقش جامعه مدنی در مسئله آب صحبت کنیم به اعتقاد من نقطه شروع آن گفت‌وگو است، باید بپذیریم همه در این موضوع اشتباه کردند و از آنجا که این اشتباه را بپذیرند؛ می‌شود سیاست موفق‌تری را پیش برد.

آب، مسئله چند بعدی و استراتژیک است

خانیکی با بیان اینکه در مسئله آب انتقاد به دانشگاه کمتر از نقد به دولت و جامعه نیست، گفت: باید بتوانیم دانشگاه را به زبان‌آوری برای حل این مسئله ملی تبدیل کنیم، مشکل آب مانند هر مشکل دیگر محصول جامعه‌ای است که یا به زبان نیامده یا لکنت زبان دارد و مشکل روایی است که گوش شنوا ندارد.

 لزوم توجه به روزنامه‌نگاری اجتماعی و کنش‌گر مهم است، در این نوع روزنامه‌نگاری، افراد نهادهای مدنی و شبکه‌های اجتماعی تلاش می‌کنند تا جامعه را فعال کرده و به نقش رسانه‌های محلی توجه ویژه‌ای دارند و نقش‌رسانی در این مشارکت عمومی نقش آگاهی‌گری و تسهیل‌گری هست.

استاد ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبائی با تأکید بر اینکه باید در مسئله آب نهادهای مدنی، دولت، جامعه و دانشگاه به یک فهم مشترک برسند، خاطرنشان کرد: آب در ایران و جهان یک مسئله چند وجهی و استراتژیک است که برای حل آن به نهادهای فراتر از دولت نیاز هست، تمرکز ما در رویکردهای نو بر مشارکت جامعه در امر مدیریت آب است.

صداهای ناشنیده را بشنوید!

به گفته وی برنامه‌ها زمانی به نتیجه می‌رسد که نهادهای مدنی و شبکه‌های اجتماعی در این عرصه میدان‌دار باشند اما به نظر می‌رسد اکنون آنها این نقش را ایفا نمی‌کنند.

خانیکی با تأکید بر اینکه برای حل بحران آب باید همه سطوح ملی و محلی را فعال کرد، افزود: اگر جامعه از مسئله واقعی و کلان آب آگاه نباشد، زمینه حرکت جامعه به سمت موضوعات مناقشه‌انگیز می‌شود.

وی با اشاره به اینکه باید از رسانه‌ها به عنوان زمینه‌ساز گفت‌وگو استفاده شود، گفت: بر همین اساس نیاز هست که عرصه عمومی گسترش یابد، صداهای ناشنیده به گوش برسد، مشارکت همگانی میسر شود و نظاره‌گری حوزه رسانه به مشارکت‌کننده تبدیل شود.

لزوم توجه به روزنامه‌نگاری مشارکتی

رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات همچنین در ادامه به لزوم توجه به روزنامه‌نگاری اجتماعی و کنش‌گر تأکید کرد و افزود: در این نوع روزنامه‌نگاری، افراد نهادهای مدنی و شبکه‌های اجتماعی تلاش می‌کنند تا جامعه را فعال کرده و به نقش رسانه‌های محلی توجه ویژه‌ای دارند و نقش‌رسانی در این مشارکت عمومی نقش آگاهی‌گری و تسهیل‌گری هست.

خانیکی با بیان اینکه عده‌ای بحران آب را در آستانه ورود به زیست اجتماعی می‌دانند، خاطرنشان کرد: این یک بحران همه جانبه است در نتیجه در چنین چشم‌اندازی گسترش بحران آب و زمین، جابجایی‌های جمعیتی، رشد پرشتاب منازعات و جنگ‌های منطقه‌ای و محلی را خواهیم داشت و در اینجا دیگر نمی‌شود فعالان اجتماعی، سیاست‌گذاران، هنرمندان و مواردی از این قبیل در عرصه نباشند.

مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی در پایان با تأکید بر اینکه وقتی ابعاد بحران آنقدر وسیع شود ذی‌نفعانش برای حل آن و کنش‌گرانش هم بیشتر می‌شود، تصریح کرد: بحران آب با فهم نادرست عمومی، با مدیریت غلط اجرایی و با مشارکت اندک اجتماعی شود، مسئله را پیچیده‌تر می‌کند. ضمن‌آنکه بحران آب، بحران همه چیز ماست؛ بحران امنیت، منافع و توسعه ملی است.