مناقشه آبی ما با افغانستان متفاوت از ترکیه است/ علوم انسانی باید در مسئله آب ورود پیدا کند/ امنیتی کردن مسئله آب خطرناک است

پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب و دانش‌آموخته دانشگاه دلفت هلند بیان کرد: مناقشات و اختلافاتی که با افغانستان بر سر آب داریم باعث سیاسی شدن اختلاف بین ما و افغانستان شده است در حالی که در طرف دیگر بلندپروازی‌های سیاسی ترکیه بر مسائل زیست‌محیطی ما تأثیرگذار بوده ولی مسئله زیست‌محیطی ما با ترکیه سیاسی نشده است.

به گزارش عطنا، نشست «آب و رویکرد‌های نو در گذر تاریخی ایران؛ یک دهه همکاری ملی آب» با حضور استادان جامعه‌شناسی، ارتباطات و کارشناسان حوزه آب دوشنبه ۱۶ مردادماه در سالن خیام، خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

حجت میان‌‌آبادی، پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب و دانش‌آموخته دانشگاه دلفت هلند در مقدمه سخنان خود گفت: تمام تلاش ما در کنفرانس‌هایی که ارائه کردیم، این بوده است که به تمام دانشگاهیان و به‌خصوص سیاست‌گذاران و سیاست‌مدارن با همدیگر بگویم آب چیست؟

وی با بیان اینکه آب ترکیب در هم تنیده‌ای از مسائل طبیعی و انسانی است، افزود: در دهه‌های اخیر توجه ناقص و جزئی‌نگری به مسائل کلان آب وجود داشته است که با غفلت بسیار عجیب و معناداری حوزه علوم انسانی در توجه و مدیریت منابع آب همراه است.

توجه افراطی و نگاه کاریکاتوی به مسائل حوزه آب با نگاه صرفاً مهندسی

میان‌‌آبادی با بیان اینکه در نقطه مقابل شاهد توجه افراطی و نگاه کاریکاتوی به مسائل حوزه آب با نگاه صرفاً مهندسی بوده‌ایم، بیان کرد: در نگاه صرفاً مهندسی، رویکردهای مدیریت منابع آب بر عرضه آن متمرکز می‌شود، برای اینکه بخواهیم این رویکرد را در کشور اصلاح کنیم در اولین گام، باید به تعریف مشترک و واحدی از مقوله آب برسیم.

این پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب گفت: بسیاری از تعاریفی که از آب در دانشگاه‌های ما و طرح‌های کلان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در کشور ارائه می‌شود، ناقص و یا غلط است.

وی افزود: ابتدا باید آب و سیستم‌های آبی را تعریف کنیم تا بتوانیم مسائل آب کشور را حل کنیم، ضمن‌آنکه وقتی از مدیریت و برنامه‌ریزی سیستم‌های آبی صحبت می‌کنیم، اول باید آب و بعد سیستم منابع آب را بشناسیم تا بتوانیم از مدیریت منابع آب حرف بزنیم.

میان‌آبادی با بیان اینکه باید چهار زیرسیستم همزمان در نظر گرفته شود، تصریح کرد: آب دارای چهار زیر سیستم «طبیعی و مهندسی»، «اقتصادی- اجتماعی»، «اداری و حقوقی» و «سیاسی و هیدروپلیتیک» است، بنابراین هر سیستمی که می‌خواهد برنا‌مه‌ریزی یا مسئله آب را مطالعه و بررسی کند باید این چهار زیر سستم را همزمان در نظر بگیرد.

وی با اشاره اینکه در چهار دهه اخیر با توجه شیوه مدیریتی که داشتیم وضعیت آب کشور ما هر روز بدتر از دیروز شده است، گفت: سالیانه بیش از هزاران میلیارد تومان بودجه صرف مدیریت و برنامه‌ریزی منابع آب می‌کنیم اما وضعیت ما بدتر از قبل شده است، این رقم در مقایسه با سایر کشورها سرسام‌آور است.

عدم حل مناقشه ایران و افغانستان بر سر مسئله آب را ناشی از نگاه منفی جامعه ایرانی به مردم است با وجود آنکه پاکستان مخاطرات زیادی برای افغانستان از بعد ضربه زدن به این کشور، توسعه تروریسم و مواردی از این قبیل دارد و اقدامات ایران همواره در افغانستان مثبت بوده است، اما مذاکرات بین افغانستان و پاکستان همواره نتیجه بخش‌تر بوده است، دلیل این مسئله نگاه منفی شهروندان ایرانی به این کشور همسایه است که باید حل شود.

میان‌آبادی ادامه داد: دلیل این عدم موفقیت، نگاه بخشی و صرفاً نگاه جزئی‌نگر به مسائل و زیر سیستم طبیعی آب کشور است، فراموش می‌کنیم آب متشکل از چهار زیر سیستم است و صرفاً با تأکید بر یک زیر سیستم مهندسی، ادعای مدیریت و برنامه‌ریزی برای آب را داریم.

این پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب بیان کرد: علم هیدروپلیتیک نظیر حقوق آب، قدمتی نزدیک به سه تا پنج هزار سال دارد، خواستگاه این علم، تمدن میان دو ‌رود است اما متأسفانه در ایران حتی یک واحد درسی در دانشگاه‌ها در این رابطه نداریم.

وی با بیان اینکه هیدروپلیتیک تعاریف متعددی دارد، گفت: علم مطالعه و بررسی اثرات و مناسبات سیاسی بر منابع آب را هیدروپلیتیک می‌گویند. ضمن‌آنکه هیدروپلیتیک علم بررسی اثرات و مناسبات سیاسی در جوامع، ملت‌ها و دولت‌ها بر منابع آب و اثرات منابع آبی بر مناسبات در سه سطح جوامع، دولت‌ها و ملت‌ها در سه مقیاس محلی، ملی و بین‌المللی است.

امنیتی کردن مسئله آب خطرناک است

وی در ادامه با بیان مثالی، تصریح کرد: مناقشات و اختلافاتی که با افغانستان بر سر آب داریم باعث سیاسی شدن اختلاف بین ما و افغانستان شده است در حالی که در طرف دیگر بلندپروازی‌های سیاسی ترکیه بر مسائل زیست‌محیطی ما تأثیرگذار بوده ولی مسئله زیست‌محیطی ما با ترکیه سیاسی نشده است.

میان‌آبادی در بخش دیگری از سخنان خود با ابراز نگرانی از امنیتی کردن مسئله آب، گفت: باید بین ابعاد امنیتی آب و امنیتی کردن آن تفاوت قائل شویم، مسائل آب در بعد ملی و بین‌المللی امنیتی است اما غفلت از مسائل و ابعاد امنیتی طرح‌ها، سیاست‌ها و رویکردها، پذیرفته نیست.

وی با بیان اینکه بیان این مسئله به معنی امنیتی کردن آب نیست، گفت: در نهادهای سیاست‌گذار بحث‌هایی شنیده می‌شود که مسائل آبی را با نگاه امنیتی مورد توجه قرار می‌دهند که این مسئله خطرناک است.

این پژوهشگر سیاست‌گذ‌اری منابع آب با اشاره به اینکه منظور از دیپلماسی آب فقط مذاکره آبی نیست، بیان کرد: مذاکرات آبی یکی از ابزارهای دیپلماسی است، با نگاه عملی به مسئله دیپلماسی، ابزارهای متعدد و متنوعی برای دیپلماسی تعریف می‌شود که در جامعه در حال پیاده شدن است، رویکردها در دیپلماسی با توجه به شرایط مختلف بین‌المللی و داخلی تعریف می‌شود.

وی افزود: ابزارهایی که در دیپلماسی آب به کار گرفته می‌شود برای هر منطقه متفاوت است، ابزاری که در افغانستان بر سر هیرمند قابل استفاده است، لزوماً در همین کشور بر سر هریررود کاربرد ندارد، از این ابزارها برای مذاکره با سایر کشورها نظیر ترکیه یا نواحی دیگر که دارای مناقشه آبی با ایران هستند، نمی‌توان بهره گرفت.

جهان‌آبادی با بیان اینکه در مسائل هیدروپولیتیک دچار بخشی‌نگری هستیم، یادآور شد: در مسئله آب سه گروه دولت، دانشگاه و مردم مقصر هستند، بنابراین باید این سه گروه را در دیپلماسی آب دخیل کنیم اما در هر سه گروه ضعیف هستیم.

وی گفت: محدود کردن مسئله آب به دو وزارتخانه امور خارجه و نیرو و همچنین سازمان حفاظت محیط زیست اقدامی غلط است، هر چند که این سه مجموعه در مسائل هیدروپلیتیک آب نواقصی و قصوری‌هایی داشتند.

جنگ آب را در روزنامه تیتر نکنیم

میان‌آبادی با بیان اینکه جنگ آب را در روزنامه تیتر نکنیم و این اشتباه است، گفت: در ایران چیزی به نام جنگ آب نداریم، تاکنون چیزی به نام جنگ بر سر منابع آب در دنیا ثبت نشده است، ممکن است تنش نظامی یا تنش در روابط بر سر مسئله آب ایجاد شده باشد ولی وضعیت ایران در آینده بستگی کامل به خود ما و عملکردمان دارد.

وی اضافه کرد: مطالعات انجام شده در دنیا نشان می‌دهد که کمبود آب به معنی جنگ آب نیست و مکرر در دنیا ثابت شده است که کمبود آب نه تنها کشورها را به سمت جنگ پیش نبرده است بلکه باعث مشارکت آبی شده است، بنابراین تصور اینکه کمبود آب جنگ ایجاد می‌کند، یک گذاره غلطی است.

این پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب با بیان اینکه در ایران فهم درستی از مفهوم توسعه وجود ندارد، افزود: آن چیزی که در ایران شاهد آن هستیم، توسعه نیست بلکه توهم توسعه است.

وی درباره همین موضوع خاطر نشان کرد: توهم توسعه مهمترین معضل کشور ماست، وظیفه ما این است که از دولتمردان و سیاست‌گذارن مطالبه کنیم تا تعریف خود از توسعه را ارائه دهند، اگر به تعریف جامع از توسعه برسیم، بسیاری از مشکلات حل می‌شود.

میان آبادی در پاسخ به سؤال یکی از حاضران درباره سیاست افزایش جمعیت نیز، بیان کرد: بحث افزایش جمعیت و امنیت غذایی خیلی پیچیده و طولانی است، اما مطالعات نشان می‌دهد افزایش جمعیت عامل بحران آب نیست، اما و اگرها زیادی پشت مسئله افزایش جمعیت وجود دارد که فرصت بحث درباره آن نیست، این مسئله در چارچوب بحث‌‎های امنیت آبی و غذایی سال‌های سال مورد بحث و واکاوی بوده است.

وی همچنین بر عدم کپی‌ برداری از طرح‌های آبی موفق تأکید کرد و افزود: هیچ تضمینی وجود ندارد که طرح موفقی در یک منطقه، نتایج مثبت در مناطق دیگر داشته باشد اما این به معنی عدم استفاده از تجارب موفق دنیا نیست.

این پژوهشگر سیاست‌گذاری منابع آب، افزود: نهادهای مدنی در دیپلماسی آب، نقش پررنگی دارند که باید مورد توجه جدی قرار گیرد.

وی عدم حل مناقشه ایران و افغانستان بر سر مسئله آب را ناشی از نگاه منفی جامعه ایرانی به مردم افغانستان دانست و اظهار کرد: با وجود آنکه پاکستان مخاطرات زیادی برای افغانستان از بعد ضربه زدن به این کشور، توسعه تروریسم و مواردی از این قبیل دارد و اقدامات ایران همواره در افغانستان مثبت بوده است، اما مذاکرات بین افغانستان و پاکستان همواره نتیجه بخش‌تر بوده است، دلیل این مسئله نگاه منفی شهروندان ایرانی به این کشور همسایه است که باید حل شود.

میان‌آبادی در پایان با انتقاد از عملکرد رسانه‌ها در خصوص مسائل آب در کشور گفت: رسانه‌های ایران در مسئله دیپلماسی آب در خوشبینانه‌ترین حالت به صورت خنثی عمل می‌کنند، پیشنهاد می‌کنم یک کارگاه دیپلماسی آب برای افزایش آگاهی رسانه‌‎ها و سازمان‌های مردم نهاد برگزار شود.