نشانه‌های بلوغ ژورنالیسم در جامعه خبری ایران

یک مسئول ضبط و میکروفن خبرنگار را از او می‌گیرد و دور می‌اندازد، یک نماینده مجلس بر سینه خبرنگار مشت می‌زند، هنرپیشه‌هایی در نشست‌های خبری هرتوهینی که به ذهن و زبانشان می‌رسد در واکنش به پرسش‌های انتقادی خبرنگاران به آنها نثار می‌کنند، پیگیری‌های فراوان یک خبرنگار برای طرح پرسش از یک مسئول تا آخر به بن‌بست می‌خورد و... در حاشیه خبرها و گزارش‌هایی که در رسانه‌ها می‌خوانید و پیگیری می‌کنید چنین خبرهایی هم هست که هرچند ممکن است توجه بسیاری را بر نینگیزد اما نشانه مشکلاتی است که در انجام وظیفه اطلاع‌رسانی خبرنگاران و روزنامه نگاران وجود دارد. موضوعات پرتکراری که هرازگاهی به خاطر انتشار یک فایل تصویری یا صوتی در شبکه‌های مجازی هم داغ می‌شود و باعث می‌شود کاربران شبکه‌های اجتماعی برای لحظه‌ای با خبرنگاران همدلی کنند.

به گزارش عطنا به نقل از روزنامه ایران، آسیب شناسی و بررسی وجود چنین مشکلاتی در فرآیند اطلاع رسانی، راه‌های کم کردن این مشکلات و تأثیر آن بر انجام وظیفه خبرنگاران و روزنامه نگاران موضوع گفت‌و‌گوی ما با دکتر حسن بشیر عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) است که از نظرتان می‌گذرد.

*هر از گاهی خبری می‌بینیم و می‌شنویم از دعوا بین خبرنگار با یک مسئول، بازیکن ورزشی، هنرپیشه و...که با طرح پرسش خبرنگار آغاز شده و به واکنش عصبی مصاحبه شونده انجامیده، دلیل چنین برخوردهایی را در چه می‌دانید؟

در همین آغاز گفت‌و‌گو می‌خواهم به چهار نکته اشاره کنم. نکته اول اینکه باید بدانیم هر نوع برخورد منفی و توهین‌آمیز از هر کسی نسبت به فرد دیگری انجام گیرد، به هیچ وجه شایسته نیست و محکوم است. چه این فرد یک فرد عادی باشد و چه مسئول مملکتی یا یک چهره ملی.

نکته دوم: اینکه باید بین نقد و توهین تفاوت اساسی قائل شد. نقد اگر چه گاهی تلخ است، اما می‌تواند توهین‌آمیز تلقی نشود. نکته سوم: جامعه ما در شرایط کنونی که همه چیز در تسخیر شبکه‌های اجتماعی و ارتباطگران لحظه‌ای است، یک جامعه نسبتاً نگران است. گاهی هم برای برخی کاملاً نگران می‌شود.

این نگرانی، باعث می‌شود که هر سخنی درباره افرادی که به دلیل اجتماعی، یا سیاسی، یا هنری و غیره خود را برتر از دیگران بدانند، نوعی دخالت در حریم شخصی خاص آنها تلقی گردد و به همین دلیل نوعی از آشفتگی و نگرانی در آنان ایجاد شود که نهایتاً منجر می‌شود که واکنش‌های منفی از خود بروز دهند.

نکته چهارم: باید بدانیم که برخی از پرسش‌ها، همانگونه که در روش‌های خبری و مصاحبه‌ای مطرح است، می‌توانند منفی، سوگیرانه، تهدید آمیز، توهین‌آمیز و امثالهم تلقی شوند. بنابراین، گاهی نمی‌توان اصل سؤال را فارغ از این رویکردها دانست. اما مسئله مهم در اینجا این است که سؤال‌کننده نیز باید به چند نکته توجه کند:

اول: جایگاه مصاحبه شونده یا سؤال شونده. به هر حال هر فردی جایگاهی دارد که باید به آن جایگاه احترام قائل شد.

دوم: موقعیت و شرایط طرح سؤال. این مسئله اتفاقاً یکی از مسائل مهم تعیین‌کننده در جهت‌گیری سؤال است. هر سؤالی در هر شرایط و موقعیتی نمی‌تواند مطرح شود.

سوم: شیوه طرح سؤال. این شیوه می‌تواند شامل ادبیات به‌کار گرفته شده تا مسائل پیرازبانی که شامل لحن و شدت و فراز و نشیب‌های مربوط به صدا باشد. این‌ها بخشی از مواردی است که می‌توانند در ایجاد برخورد در زمان مصاحبه‌ها یا طرح سؤال از افراد مختلف تأثیرگذار باشند.

*خبرنگاران و اصحاب رسانه برای پیشگیری از وقوع چنین تنش‌ها و چالش‌هایی چه وظایف و مسئولیت‌هایی دارند؟

خبرنگار یک فرد عادی نیست. زبان گویای مردم است. تحلیلگر حوادث و جریان‌های روزمره است. به دنبال کشف حقیقت است که ارزش مهم کار وی نیز در همین است. خبرنگار با داشتن چنین جایگاه اجتماعی باید منعکس‌کننده اخلاق بلند اجتماعی و حرفه‌ای باشد.

خبرنگاری که نداند در چه شرایطی، با چه موقعیتی، با چه زبان و ادبیاتی، پرسش‌هایی را مطرح می‌کند، نباید انتظار داشته باشد که پاسخ مناسب را دریافت کند. اتفاقاً در اینجا موضوع تخصص و حرفه‌ای بودن بشدت اهمیت پیدا می‌کند.

در اینجا باید تأکید کرد که خبرنگار با داشتن چنین جایگاهی از نظر انعکاس مسائل جامعه، باید بخوبی بداند که هر گونه اقدامی که انجام می‌دهد می‌تواند در جامعه به شکل‌های مختلف رمزگشایی شود و این رمزگشایی گاهی با شیطنت‌هایی نیز همراه خواهد بود و گاهی نیز فراتر به ضد اخلاق تبدیل می‌شود.

اتفاقاً در اینجا می‌توان نوعی از تفکیک میان خبرنگاران نیز ایجاد کرد. چرا برخی به عبارتی مسئله ساز هستند و برخی نیستند. این موضوع همیشه به معنای طرح مسائل غیر مهم که مشکلی ایجاد نمی‌کند یا اینکه به نوعی بی‌تفاوتی خبری نباید تلقی کرد.

شیوه برخورد خبری و خبرنگاری و در حقیقت اخلاق خبرنگاری نیز در این زمینه باید بشدت مورد توجه قرار گیرد. تاکنون البته کمتر دیده شده است که خبرنگار حرفه‌ای و متعهد به دنبال ایجاد نوعی بحران‌سازی خبری باشد و جامعه خبرنگاری ما بحمد‌الله به یک بلوغ ژورنالیستی رسیده است که می‌‌داند چگونه در شرایط مختلف باید مسائل را به شکل مناسب مطرح نمود که منجر به آگاهی‌سازی اجتماعی شود.

*ما در صنوف دیگر شاهد هستیم که اگر با پرستار یا پزشک یا وکیلی برخوردی صورت گیرد، سازمان آن صنف در قالب بیانیه یا پیگیری‌های حقوقی، برخورد رسمی و فرا شخصی نسبت به آن ماجرا دارد و به نوعی از جایگاه شغلی اعضای صنف خود حمایت می‌کند. با توجه به اینکه در رسانه‌ها ما هنوز سازمان صنفی متشکل و منسجمی نداریم، واکنش به این برخوردها چگونه باید صورت گیرد؟

خبرنگار متعلق به همه جامعه است. یک چهره مردمی است که از دل جامعه برخاسته و به دنبال طرح حقایق و آگاهی‌سازی اجتماعی است. این وضعیت جایگاهی را برای خبرنگار ترسیم می‌کند که فراتر از یک سازمان یا نهاد است. البته به دلیل ارتباط کلی مسئولیت خبرنگاری با وزارت فرهنگ و ارشاد می‌توان گفت که به نوعی باید این وزارتخانه نسبت به دفاع از حریم خبرنگاری و حرمت خبرنگاران احساس مسئولیت کند.

*گاهی از زبان خبرنگاران می‌شنویم که این روزها به خاطر نداشتن پشتوانه هر کسی در هر مقامی به خودش اجازه می‌دهد با خبرنگاران رفتاری توهین‌آمیز داشته باشد، نظر شما چیست؟

این حکم کلی در این زمینه اصلاً درست نیست. هیچ گاه اینگونه نبوده است که هر کسی در هر مقامی به خود اجازه توهین به خبرنگاران بدهد. متأسفانه برخی از عدم تحمل‌ها، ناتوانی در پاسخ دادن، یا وجود شرایط خاصی باعث برخی از برخوردها شده است که به دلیل اینکه موضوع مرتبط با اصحاب رسانه است بدیهی است می‌تواند انعکاس وسیعی داشته باشد.

اما نباید این مسئله را برای همه افراد تعمیم داد. مسئله اصلی این است که همه افرادی که امکان مصاحبه و طرح سؤال با آنان وجود دارد، باید سطح خوبی از بلوغ اجتماعی و فکری از خود در این زمینه نشان دهند.

این بلوغ می‌تواند خودبازدارندگی در چنین مواردی باشد. از طرفی باید این بلوغ در پرسش‌کنندگان نیز در حد بالایی وجود داشته باشد. یکی از راه‌های کاهش این شیوه از برخوردهای توهین آمیز، عذرخواهی بموقع است. اقدام وزیر محترم بهداشت در عذرخواهی کردن از آنچه ناخواسته انجام شده بود، می‌تواند نمونه بارزی از بلوغ فکری و اجتماعی باشد.

به هر حال یک اشتباهی صورت گرفته است اما عذرخواهی می‌تواند منعکس‌کننده نوعی از اخلاق متعالی باشد. یا آنچه در مورد کار بزرگ آقای رامبد جوان در رابطه با جناب آقای صفر کشکولی در سطح رسانه ملی اتفاق افتد. اتفاقاً این حرکت می‌تواند آغاز حرکت بزرگی برای محاسبه نفسانی و مروری بر شیوه‌های برخوردهای ما باشد.

جامعه ما و بخصوص افراد شاخص آن، باید هنر عذرخواهی را در حد اعلا داشته باشند. جامعه‌ای که نتواند در موارد اشتباه عذرخواهی کند، یک جامعه خودشیفته است که این خودشیفتگی می‌تواند عواقب ناگواری را برای آن رقم بزند. به‌نظر می‌رسد طرح این عذرخواهی در رسانه ملی نیز خود یک شیوه جدیدی را می‌تواند در سطح عموم جامعه ترسیم کند که امید است منجر به یک حرکت تصحیح‌کننده در مورد شیوه برخورد ما با افراد مختلف و از جمله خبرنگاران باشد که با وجود همه مشکلاتی که دارند در تلاش هستند که حقیقت را به شکل شفاف و صادقانه با مردم در میان بگذارند.

*آیا می‌توان گفت تکرار چنین برخوردهایی به این دلیل است که جایگاه اصحاب رسانه در جامعه ضعیف و شکننده شده است؟

اصحاب رسانه نباید جایگاه خود را با چند برخورد نامناسب مورد تردید یا تضعیف قرار دهند. این جایگاه، جایگاه بلندی است که به‌نظر می‌رسد بیشتر افراد جامعه در حد مناسبی به این جایگاه توجه دارند و آن را مورد احترام قرار می‌‌دهند.

مهم این است که اصحاب رسانه به شکل مناسبتری جایگاه بلند خود را بخوبی هم بدانند و هم مورد ارزیابی دائمی قرار دهند. هویت، چیزی نیست که ما درباره خودمان تصور می‌کنیم، اتفاقاً هویت، دیدگاه دیگران درباره ما است. بنابراین، چگونه باید هویت خبرنگاری را در ذهن جامعه تقویت کرد که این هویت تبدیل به یک هویت ماندگار شود. به‌نظر می‌رسد این مسئله نیز با قانون و آیین نامه و دستور و سفارش انجام نمی‌گیرد.

خبرنگاران باید همانگونه که به مسئله خبر و چگونگی کشف حقیقت توجه می‌کنند به ساخت این هویت اقدام نمایند. این هویت، هویتی است که به شکل اجتماعی برساخته می‌شود و خبرنگاران بخش مهمی از همین جامعه هستند.

*برخی معتقدند با توجه به اینکه رسانه‌ها نماینده افکار عمومی تلقی می‌شوند، توهین به خبرنگاران در درجه اول توهین به خانواده بزرگ رسانه و به نوعی هم توهین به مردم است. نظر شما در این باره چیست؟

به‌نظر می‌رسد که ما به جای بزرگنمایی برخی از حوادث باید به‌دنبال کاهش هیجانی و رسانه‌ای آنها باشیم. این حرکت می‌تواند اصل خبرنگاری را نیز تحت‌الشعاع قرار دهد. بله خانواده رسانه یک خانواده بزرگی است که می‌تواند همه خبرنگاران و همه کسانی که در این زمینه همکاری می‌کنند را تحت پوشش قرار دهد.

اما هیچگاه این گونه نباید باشد که به دلیل برخی از اقدامات نامناسب همه جامعه را به واکنش واداشت. این نحوه از تصعید هیجانی به جای گسترش نوعی از اخلاق عذرخواهی و تسامح و همدلی قطعاً به ضرر حرفه خبرنگاری خواهد بود که هیچ کس مایل به ایجاد آن نیست.

*منشور دسترسی آزاد به اطلاعات تا حدودی مسئولان دولتی را موظف به پاسخگویی به خبرنگاران کرده است.اما هنرپیشه‌ها، چهره‌های ورزشی و فعالان بخش خصوصی با چه ابزار یا انگیزش‌هایی می‌توانند پاسخگوی پرسش‌های خبرنگاران باشند؟

موظف بودن مسئولان دولتی به پاسخگویی نیز یک امر مطلق نیست. برخی از تبصره‌های نوشته و نانوشته در این زمینه وجود دارد. اما مهم‌ترین عامل در این زمینه مشارکت در آگاهی‌سازی اجتماعی است که به نظر می‌رسد وظیفه همه است اعم از مسئولان و غیرمسئولان از جمله هنرپیشه‌ها.

در همین زمینه باید تأکید کرد که مهم‌ترین مقرراتی که می‌توانند عامل جلوگیری از اینگونه برخوردها شوند، اخلاق محوری است و توجه به حرمت دیگران و پذیرش جایگاه افراد مختلف از جمله خبرنگاران است که متأسفانه در این شرایط از کمترین حمایت مادی و معنوی برخوردار هستند. اخلاق در همه زمینه‌ها می‌تواند راهگشا باشد. جامعه اخلاقی، جامعه موفقی است که تصویر اجتماعی مناسبی از خود منعکس خواهد کرد که همه افراد آن در این تصویر به دنبال بهترین بازنمایی خواهند بود.

مسئولیت های متقابل در طرح پرسش

یادداشت دکتر افسانه مظفری، عضو هیئت علمی دانشگاه

در مورد برخوردهای اخیر برخی از مسئولان و هنرپیشه‌ها با خبرنگاران باید گفت که در دولت تدبیر و امید، همه مسئولان اذعان می‌کنند که برنامه‌هایشان در جهت حل مشکلات جامعه در ابعاد مختلف است و مردم هم به این امر واقف هستند، اما این امر سبب نمی‌شود که مانع حق آحاد جامعه و نمایندگان آنان در رسانه‌ها یعنی خبرنگاران برای پرسشگری شویم.

البته خبرنگاران هم برای پرسش و انتقاد از عملکرد و برنامه‌های مسئولان باید از ادبیات مناسب استفاده کنند و دلایل و مستندات قوی در مورد موضوع مورد پرسش عرضه نمایند.باید به این مسئله توجه کرد که وجود افراد منتقد در جامعه نشانه حساسیت جامعه به مسائل خود است و این امر باید باعث دلگرمی و دقت نظر مسئولان باشد و آنها را به تفکر و چاره‌جویی وادارد و روحیه نقدپذیری آنان را بالا ‌ببرد.

به نظر می‌رسد گاهی داشتن معروفیت نزد هنرپیشه‌ها و برخی از مسئولان باعث خودشیفتگی و خود بزرگ بینی آنان شده است. گاهی هم ضعف در استدلال و ناتوانی در پاسخگویی و شاید نداشتن متانت اجتماعی باعث بروز یک چنین برخوردهایی می‌شود.در هر صورت باید بدانیم که مطالبات خبرنگاران، مطالبات مردم است و بی‌احترامی به خبرنگاران، بی‌احترامی و بی‌اعتنایی به آحاد جامعه محسوب می‌شود.

اگر قبول داشته باشیم که راهنمایی و رهبری و همچنین هدایت و تنویر افکار عمومی از وظایف مهم رسانه‌ها و خبرنگاران است، پس مسئولان باید در مقابل رسانه‌ها به صورت مناسب و محترمانه و با توجه و شفافیت تمام پاسخگو باشند تا اعتماد عمومی جامعه نیز بالا رود و در مقابل، جلوی شایعه پراکنی، تشنج سیاسی و اجتماعی و همچنین تهمت و افترا نیز گرفته شود.

بنابراین به سبب داشتن این وظایف خطیر و مهم رسانه‌ها و خبرنگاران، انتظار می‌رود که‌ شأن و جایگاه خبرنگاران به‌عنوان عضوی از رکن چهارم دموکراسی و نماینده افکار عمومی حفظ شود.

البته وجود مراجع قانونی و حقوقی که وظیفه حمایت و پشتیبانی از صنف خبرنگاران را بعهده داشته باشد حس می‌شود، اما انتظار می‌رود که نماینده رسانه‌ها در هیئت عالی نظارت بر مطبوعات در وزارت ارشاد نیز از موضع خبرنگاران دفاع کند. وزارت ارشاد که می‌تواند مجوز یک نشریه را صادر یا لغو نماید، پس در اینگونه موارد نیز باید عکس‌العمل بجا و مناسبی از خود نشان دهد.در هر حال مشارکت و اعتماد مردم به مسئولان است که پایه‌های توسعه و پیشرفت را در جامعه محکم می‌کند و این خبرنگاران هستند که با تحرکات فکری و شفاف سازی، سطح اعتماد عمومی و مشارکت مردم را افزایش می‌دهند. بنابراین تعامل سازنده مسئولان و خبرنگاران، نتیجه منطقی تری را در توسعه جامعه خواهد داشت.