پنجشنبه ۱۳ ارديبهشت ۱۴۰۳ Thursday, 2 May 2024
دو كتاب منتشر نشده استاد؛
به تازگي نيز انتشارات صدرا، ناشر تخصصي و اختصاصي آثار شهيد مطهري دو كتاب جديد از او منتشر كرده است، كتاب نخست شناخت از نظر قرآن است كه چنان كه روي جلد آن مشخص شده، جلد نخست از مجموعه‌اي تحت عنوان معارف قرآن است.
به گزارش عطنا به نقل از اعتماد، يكي از ويژگي‌هاي متمايزكننده و برجسته‌اي كه بدون شك در اثرگذاري استاد شهيد مرتضي مطهري نقش تعيين‌كننده‌اي داشته، كثرت و تنوع آثار اوست. اين پژوهشگر علوم ديني و فعال عرصه‌هاي سياسي و اجتماعي در عمر نه چندان بلند خود (١٣٥٨-١٢٩٨) حجم عظيمي از نوشته‌ها و گفتارها ارايه داد كه حجم بالاي آنها در عين تنوع و گستردگي موضوعي‌شان انكارناپذير است و همين يكي از اصلي‌ترين علل اثرگذاري گسترده شهيد مطهري است. اين حجم عظيم آثار تا جايي است كه با گذر بيش از ٣٧ سال از زمان شهادت ايشان، هنوز آثار منتشر نشده‌اي از او منتشر مي‌شود. به تازگي نيز انتشارات صدرا، ناشر تخصصي و اختصاصي آثار شهيد مطهري دو كتاب جديد از او منتشر كرده است، كتاب نخست شناخت از نظر قرآن است كه چنان كه روي جلد آن مشخص شده، جلد نخست از مجموعه‌اي تحت عنوان معارف قرآن است.
شناخت از نظر قرآن
اين كتاب حاصل ٩ جلسه درس استاد شهيد آيت‌الله مطهري در سال‌هاي ١٣٥٦ و ١٣٥٧ هجري شمسي در حوزه علميه قم مسجد سلماسي تحت عنوان شناخت از نظر قرآن است. آيت‌الله مطهري در سال ١٣٣١ پس از ١٥ سال اقامت و تحصيل در قم در حالي كه يكي از اساتيد شاخص حوزه علميه قم به شمار مي‌رفت و جايگاه ويژه‌اي براي ايشان در حوزه علميه قم پيش بيني مي‌شد، آن موقعيت را رها كرده و به تهران مهاجرت كرد. در سال ١٣٥٤ جمعي از فضلاي حوزه علميه قم طي طوماري از استاد مطهري در خواست كردند كه به قم آمده و به تدريس بپردازند.
در همين ايام امام خميني(ره) نيز طي نامه‌اي از نجف از ايشان خواست كه براي تقويت حوزه علميه قم لااقل هفته‌اي چند روز در اين حوزه تدريس داشته باشد. به همين جهت از سال ١٣٥٥ آيت‌الله مطهري معمولا روزهاي چهارشنبه تا جمعه در قم چند درس عمومي و خصوصي در حوزه علميه قم داشت كه با استقبال كم نظيري روبه‌رو شد به طوري كه گاهي شاگرد و استاد آن شاگرد و استاد آن استاد در اين دروس شركت مي‌كردند و البته آن استاد شهيد با قرار دادن شرايطي از جمله امتحان و ارزيابي سطح علمي طلاب و دادن تكليف و مانند آن سعي در كاهش تعداد شاگردان و تبديل حوزه درس به يك كانون جدي تحقيق داشت.
درس مبحث قوه و فعل اسفار ملاصدرا و درس فلسفه هگل و در اواخر درس حكومت اسلامي از جمله اين درس‌هاست. يكي ديگر از اين درس‌ها درس معارف قرآن بود كه استاد قصد داشت موضوعات متعددي را در آن تدريس كنند، مانند شناخت از نظر قرآن، جامعه و تاريخ در قرآن، قرآن در قرآن، خدا در قرآن، معاد در قرآن و... از آنجا كه اين دروس مقارن شد با دوره جديد نهضت اسلامي در سال ١٣٥٦، اين درس‌ها تا حدود نيمه اول سال ١٣٥٧ بيشتر دوام نيافت و شهيد مطهري تنها توانست دو موضوع اول يعني شناخت از نظر قرآن و جامعه و تاريخ در قرآن را تدريس كند؛ لذا اين كتاب جلد اول مجموعه معارف قرآن و جامعه و تاريخ در قرآن كه به زودي منتشر خواهد شد، جلد دوم آن را تشكيل خواهد داد.
استاد مطهري در سال ١٣٥٦، ١٠ سخنراني در كانون توحيد تهران تحت عنوان مساله شناخت داشت كه اين مباحث منتشر شده است. مباحث كتاب حاضر گرچه مشتركاتي با آن مباحث دارد ولي با توجه به اينكه در جمع طلاب بوده است به سبك دير و غني‌تر است.
در اين كتاب مساله معرفت و شناخت كه امروز جايگاه ويژه‌اي در ميان فلاسفه و دانشمندان پيدا كرده است، خصوصا از نظر قرآن تحليل شده است و ضمن اين دروس نشانه‌هايي از فضاي فكري جامعه ايران در آن سال‌ها نيز به چشم مي‌خورد.
كتاب شناخت از نظر قرآن در جلسه‌اي با عنوان طرح بحث آغاز مي‌شود كه در آن استاد مطهري ضمن بحث از امكان شناخت و معارف قرآن به ضرورت مكتب شناخت براي يك ايدئولوژي تاكيد مي‌كند و لغت‌هاي شناختي قرآن را بيان مي‌كند و در پايان نيز مزايا و نواقص سبك درس خواندن طلبه‌ها را بيان مي‌كند.
گفتار دوم مساله شناخت در دنياي فلسفه و دنياي اسلام نام دارد. در اين فصل ضمن تاكيد بر اهميت مساله شناخت به مكاتب مختلف فلسفي در رابطه با شناخت مثل مكتب منكران امكان شناخت، نظريه افلاطون، مكتب حسي، مكتب ماديون، مكتب الهيون، مكتب عرفا و برخي فلاسفه و... اشاره مي‌شود و مكاتب كلامي در دنياي اسلام در زمينه شناخت نيز معرفي و به خصوص به دو گرايش حنبلي‌گري و اخباري‌گري انتقاد مي‌شود و داستان مبارزه مجتهدان با اخباري‌گري به خصوص قصه مبارزه ملاصدرا با ايشان تشريح مي‌شود.
گفتار سوم لغزشگاه‌هاي عقل نام دارد. در اين گفتار استاد مطهري خطاهاي رايج در شناخت بشري از جهان و هستي را بيان مي‌كند و ابزارهاي شناخت را معرفي مي‌كند. گفتار چهارم منابع و ابزارهاي شناخت از نظر قرآن نام دارد. در اين گفتار استاد بعدي از تفاوت گذاشتن ميان شناخت سطحي و شناخ عمقي يا تفسير جهان به عقل به عنوان يكي از منابع شناخت اشاره و تاكيد مي‌شود كه قرآن كريم انسان‌ها را به تعقل و تدبر و تفكر دعوت كرده و ارزش معرفتي قلب از نظر قرآن نيز مورد بحث قرار مي‌گيرد.
گفتار پنجم شناسايي علمي نام دارد كه در آن تعريفي از اصطلاح شناسايي علمي ارايه مي‌شود و مراحل شناسايي علمي يعني مشاهده، پيدايش فرضيه، آزمايش و تعميم تشريح مي‌شود.
استاد نظر خود را بيان مي‌كند كه عقيده امري فانتزي نيست و به تفاوت آزادي عقيده در بينش غربي و اسلامي مي‌پردازد و با تمايز گذاشتن ميان امور انتخابي و غير انتخابي در حكومت اسلامي، بر لزوم تعيين شرايط براي منتخبان تاكيد مي‌كند.
در اين فصل استاد مطهري به مساله استقرا اشاره و اشتباه رايج عدم تفكيك استقرا و تجربه را معرفي و بيان بوعلي سينا و خواجه نصير در اين زمينه را شرح مي‌دهد. گفتار بعدي كتاب معرفت و شناخت غيب از نظر قرآن نام دارد. در اين فصل غيب تعريف مي‌شود و به اين پرسش پرداخته مي‌شود كه آيا قرآن دعوت به شناخت غيب هم كرده است يا خير؟ همچنين در اين فصل نظريه تعطيل معرفي و رد مي‌شود.
گفتار بعدي كتاب وجوه اشتراك و اختلاف آيينه و ذهن انسان نام دارد. در اين فصل اين نظريه كه ذهن انسان مثل آيينه‌اي در برابر جهان هستي عمل مي‌كند، مورد بررسي قرار مي‌گيرد و ضمن نقد اين نظريه مشخص مي‌شود كه آيينه برخلاف ذهن معاني را منعكس نمي‌كند، ذهن به خود آگاه است در حالي كه آيينه چنين نيست، ذهن خطاي خود را كشف و اصلاح مي‌كند در حالي كه آيينه چنين نمي‌كند، ذهن خصلت و توانايي تعميمي دارد و ذهن تعمق و تدبر دارد.
منطق ديالكتيك و اصول چهارگانه آن ديگر فصل كتاب است كه در آن نظر قرآن درباره شناخت عمقي معرفي مي‌شود و چند مثال براي شناخت عمقي يعني درك غيرمستقيم جسم، قضاوت درباره افراد ديگر و علم به زمان‌هاي دور ارايه مي‌شود. همچنين چهار اصل منطق ديالكتيك يعني اصول حركت، تضاد، تاثير متقابل و اصل عبور از كميت به كيفيت مورد بحث و نقادي قرار مي‌گيرد.
فصل پاياني كتاب نيز در ادامه فصل پيشين شناخت از نظر منطق و ديالكتيك و نقد آن نام دارد. در اين فصل دو اصل هگل يعني وحدت ذهن و عين و اصل استنتاج مورد بحث و نظريه هگل مورد نقد و بررسي جامعه قرار مي‌گيرد. در پايان كتاب استاد مطهري به سبك و سياق خودش به خطر التقاطي‌گري هشدار و انذار مي‌دهد و مي‌گويد: «بيست و پنج سال پيش كه كتاب اصول فلسفه را (به همراه علامه طباطبايي) مي‌نوشتيم آنهايي كه اين حرف‌ها را مي‌زدند (ديالكتيك) دكتر اراني بود و ماركس و انگلس، حالا همان جامه لباس اسلام پوشيده داخل ما آمده؛ همان‌ها جامعه اسلام پوشيده عصاي اسلام هم به دست گرفته در خانه ما آمده. ما كه نبايد غافل باشيم. ما خودمان منطق داريم، خودمان فكر داريم، خودمان فلسفه داريم، نظر داريم. ما قرآن داريم، معارف هزار و سيصد ساله داريم. درست است كه اين معارف ما از نظر زبان و بيان به درد مردم امروز نمي‌خورد يعني بدون شك بايد به زبان امروز در بيايد، اما ما نبايد از ارزش اين ذخاير عظيم گرانبهايي كه داريم، غافل باشيم.»
درباره حكومت اسلامي
كتاب تازه ديگري كه از استاد مطهري در سال جاري منتشر شده، مقدمه‌اي بر حكومت اسلامي نام دارد. تاكنون عمده مباحثي كه از استاد شهيد مطهري درباره حكومت اسلامي و انديشه‌هاي سياسي روز مطرح شده بود، به دو كتاب كوچك پيرامون جمهوري اسلامي و پيرامون انقلاب اسلامي اختصاص داشت كه بعدا در كتاب آينده انقلاب اسلامي گردآوري شد.
كتاب اول يعني پيرامون جمهوري اسلامي خود شامل چند بخش مي‌شد، نخست مصاحبه‌اي مطبوعاتي با استاد شهيد مطهري در تاريخ ٢٧ فروردين ١٣٥٨ يعني دو هفته پيش از شهادت ايشان و بخش دوم مقاله‌اي از استاد پيرامون وظايف حوزه‌هاي علميه و بخش سوم شامل يك مقاله ناقص تحت عنوان نقش بانوان در تاريخ معاصر ايران و نيز يك سخنراني تحت عنوان نقش زن در جمهوري اسلامي كه هر دو بعد از انقلاب اسلامي نگارش و ايراد شده است.
بخش چهارم آن كتاب نيز يك سخنراني تحت عنوان اهداف روحانيت در مبارزات را تشكيل مي‌دهد كه در آبان ١٣٥٧ يعني چند ماه قبل از پيروزي انقلاب اسلامي در دانشگاه صنعتي تهران ايراد شده است. بخش پنجم كتاب پيرامون جمهوري اسلامي نيز متشكل از دو سخنراني استاد شهيد درباره آزادي عقيده است كه در پاييز ١٣٤٨ در حسينيه ارشاد ارايه شده و بخش ششم نيز يادداشت‌هايي است از استاد شهيد پيرامون اسلام و انقلاب.
اما از مجموع كتاب پيرامون جمهوري اسلامي و كتاب ديگري به نام پيرامون انقلاب اسلامي، كتابي توسط صدرا منتشر شد كه «آينده انقلاب اسلامي» نام دارد و شامل مجموعه سخنراني‌ها و مصاحبه‌هاي استاد مطهري درباره انقلاب اسلامي است كه بخش اعظم آن در فاصله پيروزي انقلاب اسلامي تا شهادت ايشان يعني در طول دو ماه و بيست روز انجام شده است. دو سخنراني از اين مجموعه در كتاب پيشين منتشر شده است.
بخش دوم كتاب نيز در كتاب پيشين موجود است. بخش سوم اين كتاب تحليل انقلاب ايران نام گرفته كه مجموع دو سخنراني همراه پرسش و پاسخ آن متفكر شهيد است و در فروردين ١٣٥٨ در انجمن اسلامي پزشكان و در محل مسجد الجواد تهران ايراد شده است.
بخش چهارم مجموعه سخنراني‌هاي استاد مطهري با عنوان آينده انقلاب اسلامي ايران در مسجد فرشته تهران است كه در اسفند ١٣٥٧ ايراد شده است و شامل هفت سخنراني با اين موضوعات است: ماهيت انقلاب ايران، ريشه‌هاي انقلاب اسلامي، عدالت اجتماعي، استقلال و آزادي، معنويت در انقلاب اسلامي، روحانيت و انقلاب اسلامي، نقش زن در جمهوري اسلامي. همچنين دو مقاله وظايف حوزه‌هاي علميه و نقش بانوان در تاريخ معاصر ايران نيز در اين كتاب هست كه در كتاب پيشين درج شده است. بخش پنجم كتاب آينده انقلاب اسلامي نيز درباره جمهوري اسلامي است كه يك مصاحبه مطبوعاتي و سه مصاحبه تلويزيوني است. اين كتاب در اصل حاصل جمع‌آوري مطالب دو كتاب پيرامون انقلاب اسلامي و پيرامون جمهوري اسلامي است.
از همين اشارات مشخص مي‌شود كه مطالبي كه مستقيما و در زمان انقلاب از استاد شهيد مطهري درباره انقلاب اسلامي و ديدگاه ايشان راجع به حكومت اسلامي تاكنون وجود داشته، بسيار اندك است. از همين منظر انتشار كتاب مقدمه‌اي بر حكومت اسلامي كه به تازگي از سوي انتشارات صدرا منتشر شده نه تنها غنيمت كه بسيار ارزشمند است. اين كتاب تنظيم شده چهار جلسه درس استاد شهيد مطهري در حوزه علميه قم براي چند تن از شاگردان خاص در نيمه اول سال ١٣٥٧ هجري شمسي با موضوع حكومت اسلامي است. علت انتخاب اين موضوع را بايد تشديد نهضت اسلامي در آن ماه‌ها و احساس نياز بيشتر به تبيين نظام حكومتي اسلام دانست. طرح استاد براي اين بحث چنان كه از يادداشت‌هاي ايشان بر مي‌آيد، طرح گسترده و همه‌جانبه‌اي بوده ولي به خاطر تقارن ايام با اوج‌گيري نهضت اسلامي و مسووليت سنگيني او در شوراي انقلاب و سپس شهادتش، جلسات اين درس ادامه نيافت. با اين حال همين مقدار بحث درباره حكومت اسلامي از استاد مطهري بسيار غنيمت است. ناشر علت تاخير انتشار اين كتاب را آن خواند كه نوار اين درس‌ها در اواخر سال ١٣٩٥ به دستش رسيده است.
گفتار نخست كتاب با عنوان طرح بحث به معرفي تعاريف و مفاهيم اختصاص دارد. در اين بخش تعاريف مفاهيمي چون حكومت، حكمراني، مديريت، حق حاكميت و... ارايه مي‌شود و نظريه‌هايي چون نظريه ماركسيسم درباره ضرورت حكومت و نظريه حق الهي و نظريه دموكراسي و نظريه افلاطون از اين منظر مورد بحث قرار مي‌گيرد. گفتار بعدي مقومات و نقش‌هاي جديد حكومت نام دارد.
در اين بخش بعد از ارايه دو نوع تعريف از حكومت مقومات حكومت چون دفاع از جامعه در برابر دشمن، حفظ امنيت داخلي، وضع قانون، قضا و دادگستري و ارتباط با واحدهاي اجتماعي ديگر (امور خارجه) معرفي مي‌شود و نقش‌هاي جديد حكومت‌هاي جديد چون آموزش و پرورش، فرهنگ و هنر، مخابرات، راه، بازرگاني، صنايع، بهداشت و كشاورزي مورد بحق قرار مي‌گيرد. در همين بخش نظريه ماركسيسم درباره ضرورت حكومت مورد نقد قرار مي‌گيرد و در زمينه حق حاكميت نظريه‌هاي حق الهي، حق طبيعي، حق طبقه برگزيده و حق عموم مردم مورد بحث قرار مي‌گيرد.
گفتار سوم كتاب نظريات درباره حق حاكميت نام دارد. در اين فصل نظريه‌هاي اليگارش، دموكراسي، اهل تسنن، نظريه شيعه مورد بحث واقع مي‌شود و نظريه دموكراسي غربي مورد نقد قرار مي‌گيرد.
فصل چهارم كتاب حكومت ايدئولوژيك نام دارد و با اين پرسش‌ها آغاز مي‌شود كه آيا هدف حكومت صرفا آسايش مردم است؟ آيا عقيده يك مساله شخصي است؟ دراين بخش استاد نظر خود را بيان مي‌كند كه عقيده امري فانتزي نيست و به تفاوت آزادي عقيده در بينش غربي و اسلامي مي‌پردازد و با تمايز گذاشتن ميان امور انتخابي و غير انتخابي در حكومت اسلامي، بر لزوم تعيين شرايط براي منتخبان تاكيد مي‌كند. كتاب با يادداشتي از استاد درباره مسائل حكومت به پايان مي‌رسد كه در آن به تعريف حكومت از ديد ايشان و لزوم و ضرورت آن و مساله حق حاكميت مي‌پردازد.
لینک کوتاه atna.atu.ac.ir/000NZy