هیچ‌کس تاکنون پاسخگوی سیاست‌های خودش نبوده است/ وجود سیاست‌گذاری‌های ناشی از پوپولیسم ساختاری

علی ربیعی با اشاره به نهادهای نظارتی ناکافی،  در همایشی در دانشگاه علامه گفت: ما هیچ‌گاه واکنش کافی به نقض سیاست‌ها یا حتی سیاست‌گذاری‌‌های غلط را مشاهده نکردیم، هیچ‌گاه به مجازات افرادی که به نظام اجتماعی-اقتصادی خسارت وارد کردند، نپرداختیم و هیچ‌کس تاکنون پاسخگوی سیاست‌های خودش نبوده است.

به گزارش عطنا، علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، عضو هیئت مؤسس و عضو هیئت مدیره مؤسسه «فرهنگ و تمدن ایران زمین» و استاد دانشگاه‌های تهران، عصر دوشنبه، 16 اسفندماه، در اختتامیه «همایش ملی سیاست‌گذاری اجتماعی در ایران» در دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه علامه طباطبائی، سخنرانی کرد.

ربیعی با ابراز امیدواری از مفید واقع شدن پویش‌های نظری که در حال برگزاری هستند، اظهار کرد: بایستی جمع‌بندی این جلسه راهکاری برای سیاست‌گذاری شود که به‌رغم سادگی و بدیهی بودن، یکی از مهم‌ترین و پرچالش‌ترین مسائل ماست.

وی افزود: موضوع سخنرانی خود را درباره مشکلات پیش‌روی سیاست‌گذاری انتخاب کرده‌ام، اینکه اصل سیاست‌گذاری چیست؟ اساساً چرا باید دولت‌ها به سیاست‌گذاری بپردازند و در آن مداخله کنند؟ سیاست‌گذاری در کشور ما چه مشکلاتی دارد؟ و سیاست‌ها چگونه شکل می‌گیرند و سیاست‌سازی در کشور ما چگونه است؟

وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با اشاره به سخنان حسین سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبائی، اظهار کرد: چند سال پشت این میزها شنیدیم و همین جا خیلی حرف شما را به اندازه کافی گوش کردیم! دکتر سلیمی از منظری وارد این بحث شد که اجازه می‌خواهم من نیز از همان مدخل وارد بحث شوم، سوال این است، ما چه نیازی به سیاست‌گذاری اجتماعی داریم؟

وی ادامه داد: من تجربه تدریس در واحدهای درسی سیاست‌گذاری عمومی و سیاست‌گذاری امنیت ملی را در دانشگاه تهران در گرایش مطالعات داشته‌ام، اما امروز خوشحال هستم از بحث سیاست‌گذاری اجتماعی و نوید فرصت ایجاد تدریس و تحصیل در این گرایش که توسط دکتر مزینانی داده شد.

دوران «بگذارید عرضه و تقاضا مسائل را حل کنند» گذشته است

ربیعی خاطرنشان کرد: دوره این نظریه ها که «بگذارید عرضه و تقاضا خود مسائل را حل کنند» گذشته است و مشاهده کردم که حتی در اقتصاد نیز این نظریه پاسخگو نبود و به تاریخ پیوسته است و حتی در آن عرصه مطلق هم کسی به آن توجه نمی‌کند.

وی افزود: عرصه اجتماعی که روز به روز در حال تحول است و تغییرات شگرف در آن رخ می‌دهد، جایگاهی نیست که تحولات این عرصه در آن تبیین شود و از آنجایی که تحولات اجتماعی متأثر از اتفاقات مهمی مثل تحولات جمعیتی، ارتباطات و سایر برنامه‌هایی است که تأثیرات اساسی در عرصه اجتماعی دارد، مسائلی مانند نابرابری، فقر، تغییرات ارزشی و نگرشی و  فرآیند جهانی، همه اینها به نوعی در تغییرات اجتماعی ما موثر خواهند بود.

وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی جمهوری اسلامی ایران گفت: چه کسی امروز باور می‌کرد که تغییرات پیش روی ما با این سرعت رخ دهد؟ و یا سبک همسرگزینی، جایگاه قدرت در خانواده، نوع و مدل خانواده در ایران به این سرعت تغییر کند؟

وی افزود: متأسفانه در ساخت بررسی و مطالعات رسمی اینها را مشاهده نمی‌کنیم اما در تجربه زندگی شخصی و اجتماعی خود این تحولات را مشاهده می‌کنیم و در مورد آن صحبت می‌کنیم.

دستگاه فکس در خانه؛ جرمی نابخشودنی

ربیعی با بیان اینکه امروز در مورد بی‌آسیب بودن طلاق با جرات خاصی صحبت می‌شود، اظهار کرد: شاید طلاق یک راه‌حل است اما این گونه نگرش به پدیده‌هایی از این قبیل که در سنت و جامعه دیدگاه خاصی در مورد آن وجود دارد، سخت است ولی طلاق در هر حال جزوی از اتفاقات واقعی جامعه ایران امروز است.

وی اظهار کرد: زمانی درباره تکنولوژی صحبت می‌کردم و در مورد بازداشت فردی به نام «مریم شانسی» صحبت می‌کردم که در تلویزیون هنگام خواندن نام این خانم، حرف «اِ» ربط نام او خوانده نشد و او را «مریم_شانسی» خواندند! پرسیدم چرا حرف ربط را نخواندید؟ خود این نوعی جفا به انسانیت یک فرد است و جالب است که جرم این خانم این بود که در خانه‌اش دستگاه فکس یافت شده بود!

مشاور مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، خاطرنشان کرد: در آن زمان وجود دستگاه فکس در خانه یک فرد، ابزار نامتعارفی شناخته شده و آن را جرم تلقی می‌کردیم و این موضوع چندان فاصله دوری با حوادث کوی دانشگاه و بستن روزنامه سلام ندارد.

وی افزود: در عرصه‌های اجتماعی ما نیاز به سیاست‌گذاری داریم و باید بدانیم که سیاست‌گذاری همیشه به معنای کنترل نیست بلکه سیاست‌گذاری گاهی به معنای فهم درست جامعه و حکم‌رانان است و شامل ایجاد بسترسازی است برای اینکه جامعه بتواند راحت‌تر مبتنی بر واقعیات حرکت کند.

نیاز به سیاست‌گذاری در عرصه اجتماعی احساس می‌شود

ربیعی با اشاره به اینکه ما معمولا سیاست‌گذاری را به معنای محدودیت می‌دانیم، اظهار کرد: سیاست‌گذاری به معنای توسعه است و این یعنی باید بتوانید یک حرکت روان و واقعی را در بطن جریان اجتماعی، نسبت به پدیده‌ها ایجاد کنید.

وی ادامه داد: ما بخواهیم یا نخواهیم در عرصه اجتماعی با گروه‌های کم‌صدا در مقابل گروه‌های پر صدا مواجه‌ایم، ما با فرصت‌های نابرابر اجتماعی در مقابل کسانی که با قدرت می‌توانند از فرصت‌های اجتماعی بیشتر استفاده کنند روبه رو هستیم و ما با حاشیه در مقابل بطن روبه‌رو هستیم و اینها اتفاقات مهمی هستند.

وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی اظهار کرد: در یک وجه با مسائل اجتماعی که در کنار پیش گفته‌هایی که نسبت به تحولات ارزشی و نیز تحولات نهادهای اجتماعی پیرامون آن وجود دارد، مواجه هستیم و از سوی دیگر با یک فرآیند توسعه‌ای روبه‌رو هستیم که توسعه اجتماعی، بخش اجتناب‌ناپذیر آن است.

وی اضافه کرد: در این میان، توسعه اجتماعی نیز به سیاست‌گذاری نیازمند است، پس از یک سو تحولات شگرفی در حال وقوع است که در سه گروه اجتماعی شامل، مسائل و اختلاف‌های گروه‌های اجتماعی، حوزه فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی، سبک‌های زندگی اجتماعی، الزام نیاز به سیاست‌گذاری اجتماعی بیش از گذشته احساس می‌شود.

سیاست اجرایی و سیاست کلان، هیچ‌یک اجرایی نمی‌شود

ربیعی با اشاره به آنچه که خود به عنوان یک مانع در سیاست‌گذاری اجتماعی می‌شناسد، خاطرنشان کرد: اینکه سیاست‌های کلان ما به سیاست‌های اجرایی مرتبط نمی‌شوند، جزو نخستین مشکلات ما در سیاست‌گذاری است که این زیست‌کاری من است که به تجربه متوجه شدم که سیاست‌های ما معمولا مرتبط با سیاست‌های اجرایی نمی‌شود.

وی افزود: سیاست اجرایی یک موضوع است و سیاست‌گذاری کلان بحثی دیگر که اینها تبدیل به برنامه نمی‌شود و آن چه که معمولا اجرا می‌شود، سیاستی نیست که سیاست‌گذاری شده است و این نوعی از بیماری در کشور ما است.

این استاد دانشگاه با طرح پرسشی اضافه کرد: آنچه که اجرا می‌شود، بایستی معطوف به فلسفه اصلی آن سیاست‌گذاری شود، یعنی نقطه‌ای که مشکل از همان جا آغاز می‌شود، چرا این اتفاق رخ نمی‌دهد؟

وی با بیان این‌که یکی از مشکلاتی که با تمام وجود احساس کردم، بحث ضرورت اجماع ذی‌نفعان در سیاست‌گذاری است، ادادمه داد: متاسفانه سیاست‌گذاری‌ها بر اساس اجماع صورت نمی‌گیرد و زمانی که این اتفاق می‌افتد، حتی اگر درست باشد، محکوم به شکست است.

ربیعی اظهار کرد: سیاست‌هایی که حول و حوش آن اجماع بزرگ در جامعه به وجود نمی‌آید و علت این امر این است که همه این سیاست ها در حال شکل‌گیری سیاست هستند و این سیاست باید پیرامونش نوشته شود.

وی افزود: به اعتقاد من دانشگاه بیش از آن‌که متودولوژی را بیاموزد، باید شیوه‌های گفتمان سازی پیرامون این سیاست‌ها را تولید کند و در این نقطه است که نقش انجمن‌های بیشتر آشکار می‌شود تا بتوانند به خصوص کشور سیاست زده‌ای مثل کشور ما، یک اجماع پیرامون مسائل به وجود بیاورند.

وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی خاطرنشان کرد: یکی از مباحث در حوزه سیاست گذاری، قدرت و سیاست است که در کشوری مانند ایران، وقتی سیاست‌هایی وضع می‌شوند که منافع را به خطر می‌اندازند به این ترتیب، سرعت سیاست‌ها کارکرد خود را از دست می‌دهند و سیاست‌ها دیگر نمی‌توانند جاری شوند.

عدم وجود گفت‌وگو در جامعه

دبیر سابق ستاد ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد، ادامه داد: وقتی با تضاد منافع زیادی روبرو می‌شویم، سیاست‌ها باید حدالامکان پیرامونش گفت‌وگوی اجتماعی شکل گرفته باشد. ما اساساً گفت‌وگوی اجتماعی مان هم دچار فقر است، به نحوی که به جای گفت‌وگو، تنها به گفت_گفت می پردازیم، به همین دلیل اصلا گفت وگوی اجتماعی در جامعه شکل نمی‌گیرد

وی با اشاره به بحث اجماع اجتماعی، پیرامون سیاست، اذعان کرد: همه جوامع موفق شدند، مسائل خود را حل کنند، فهم مشترک از سیاست‌ها پیدا کنند و در نهایت توانستند سیاست‌گذاری‌هایی بکنند که قابلیت اجرایی داشته باشد.

علی ربیعی با اشاره به نهادهای نظارتی ناکافی، گفت: ما هیچ گاه واکنش کافی به نقض سیاست‌ها یا حتی سیاست‌گذاری‌‌های غلط را مشاهده نکردیم، هیچ گاه به مجازات افرادی که به نظام اجتماعی-اقتصادی خسارت وارد کردند، نپرداختیم و هیچ کس تاکنون پاسخگوی سیاست‌های خودش نبوده است.

وی با بیان اینکه علی رغم سیاست‌گذاری در هدفمند کردن یارانه ها، اجماعی بر سر آن نبود و گفت وگوی اجتماعی هم پیرامونش شکل نگرفت، بیان کرد: در قبال این اتفاق چه کسی امروز پاسخ می‌دهد؟ چه کسی پاسخ می‌دهد که ما به جای 500 هزار مسکن برای فقرا و افراد پایین جامعه، بیش از یک میلیون مسکن تولید می‌کنیم، و در نهایت هم بعد از گذشت چند سال قدرت ایجاد انها را نداریم؟

ریبعی با اشاره به سازمان‌هایی که خارج از ضوابط قانونی نامنسجم شکل گرفتند، اظهار کرد:  هیچ کس هزینه سیاست‌های نادرست خود را حتی در افکار عمومی نمی‌پردازد و خسارت‌های وارد بر آن را قبول نمی کند.

این مسئول دولت با بیان این مسئله که سیاست‌گذاری ها تحت الزامات قدرت صورت می‌گیرد، خاطرنشان کرد: دولت‌ها معمولا به قدرت گرایش دارند که به من آن را «پوپولیسم ساختاری» می‌نامم. در مدتی که دارای مسئولیت بودم، نوعی پوپولیسم مبتنی بر ایجاد رضایت و کسب آراء را مشاهده کردم که این، هم نوعی از سیاست‌گذاری‌های ما را ساخته و هم مانع از سیاست‌گذاری‌های عقلایی شده است.

سطح محلی سیاست‌گذاری ها

ربیعی افزود: اکنون سیاست‌گذاری معطوف به سطح محلی وجود دارد می‌بینم که اینها می‌آید که به یک سیاست عمومی در کل کشور تبدیل شده است. دولت در سال 1384، شش هزار میلیارد تومان به سازمان تأمین اجتماعی، بدهکار بوده و بیش از یک میلیون بیمه شده داشته است. این اتفاق بر اساس سیاست‌گذاری‌های غیرکارشناسی است که ناشی از پوپولیسم ساختاری و تصمیمات رضایت بخش برای گرفتن آراء است.

 وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با اشاره به بدهی دولت به سازمان تامین اجتماعی، بیان کرد: من وقتی مطالعه می‌کردم که چرا این اتفاق افتاده می‌دیدم که بخشی از آن ناشی از تلاش‌هایی بوده که نمایندگان مجلس در دوره‌های مختلف، نوعی تصمیمات مبتنی بر رضایت محلی می‌گرفتند و آن را تعمیم می‌دادند.

ربیعی، ادامه داد: من سه ماه پیش با سیاستی کلان، که یک تغییر ساختاری عظیم بود و ظرف پنج دقیقه شکل گرفت، مواجه شدم. تصمیمات ما ظرف سه الی چهار دقیقه و بر اساس یک گرایش مبتنی بر یک مسئله محلی سیاست‌گذاری ملی صورت می‌گیرد که یکی از مشکلات سیاست‌گذاری‌های ماست.

وی با بیان اینکه بخش دیگری از مشکلات ما در حوزه سیاست‌گذاری اجتماعی است، گفت: سیاست‌های اقتصادی آثار اقتصادی دارند. رکود و تورم را می‌توانید در یک دوره سه الی چهار ساله جبران کنید، در حالی که سیاست‌های اجتماعی ،آثار عمیق بر زندگی اجتماعی می‌گذارند و نیاز به زمان طولانی وجود دارد تا آثار آن را تغییر دهید.

ربیعی تصریح کرد: سیاست‌های اجتماعی را نمی‌توان به راحتی و با سیاست‌های جایگزین تغییر داد، زیرا تبدیل به نوعی نهاد می‌شود که قوانین و مقررات و ارزش‌ها و فرهنگ و سبک‌ها در آن دخیل می‌شود و در آنجا نوعی عادات شکل می‌گیرد.

رئیس سابق مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی با بیان اینکه سیاست‌های اجتماعی تأثیرش در زندگی اجتماعی و تغییراتش بسیار دشوارتر از سیاست‌های اقتصادی است، یادآور شد: یکی از عواملی که در بحث سیاست‌گذاری‌های اجتماعی داریم، سیاست اجتماعی معطوف به نیاز به قدرت است که با بدنه اجتماعی خودش نمی‌تواند ارتباط برقرار بکند.

مشاور مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، با اشاره به دو نوع سیاست‌گذاری  اجتماعی، عنوان کرد: ما دارای دو نوع سیاست‌گذاری هستیم که یکی به سیاست‌گذاری است که به ساخت رسمی معطوف است و دیگری سیاست‌گذاری که به جریان زندگی اجتماعی پایین مرتبط است که البته این دو در سیاست‌گذاری اجتماعی به هم مرتبط نمی‌شوند

وی افزود: ما تقدم و تأخر نظریه نسبت به تحولات اجتماعی را داشتیم. این تقدم و تأخر نظری باعث می‌شود که سیاست‌گذاری هایمان با تأخیر روبرو ‌شود و دیگر دارای اثری نباشد. ما باید سریعاً برای کارگر دانشی و کار در فضای مجازی سیاست‌گذاری بکنیم. سیاست‌گذاری اجتماعی بسیار میان رشته‌ای است، به همین دلیل باید برای این امر اجتماعی، اشتغال را به عنوان یک امر اجتماعی، در نطر گرفته و به آن بپردازیم.

ربیعی ادامه داد: در خیلی جاها سیاست‌ها با تأخیر اتفاق می‌افتند و پدیده‌ها نیز در بطن اجتماعی شکل می گیرند، لذا تأثیر خود را به سرعت از دست می‌دهند.  ما هنوز نتوانسته‌ایم یک سیاست‌گذاری اجتماعی فرهنگی مناسب در مورد تلویزیون‌های ماهواره‌ای، انجام دهیم در حالی که تأخیر زمانی زیادی نیز داشته ایم.

مشکل‌زایی تقدم و تاخر در سیاست‌گذاری‌ها

این پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی سیاسی و اقتصادی، با مشکل دانستن تقدم و تأخر در سیاست‌گذاری‌ها، گفت: این امر سیاست اجتماعی را ناکارآمد می‌کند؛ اما بحث دیگر، تمایل قدرت در سیاست‌گذاری اجتماعی است. چون سیاست‌گذاری اجتماعی حیطه خیلی بزرگ را دارد، سیاست‌گذاری در آن بسیار مشکل است. حیطه سیاست‌گذاری اجتماعی گاه درمورد مسائل اجتماعی ناشی از اقتصاد است، مثل، فقر و نابرابری و مسائل قومی و گاه نیز به تحولات اجتماعی و ارزشی در جامعه مرتبط استف که از این حیث نیز سیاست اجتماعی حوزه گسترده‌ای را در بر می‌گیرد.

وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در پایان به موانع سیاست‌گذاری اجتماعی اشاره کرد و بیان کرد: شما وقتی می‌خواهید در اینجا سیاست‌گذاری کنید، با منافع و افرادی که منافع زیادی دارند مواجه هستید؛ که همین امر یکی از مانع‌های جدی در سیاست‌گذاری است و سیاست‌گذاری‌ها را به سمتی می‌برند که عده‌ای سعی می‌کنند این منفعت را از دست ندهد. شما وقتی بخواهید در خیلی از عرصه‌ها سیاست‌گذاری بکنیدد، باز  با مسئله منافع قدرت روبه‌رو هستید.