شهروند - خبرنگار احساسی است

استفاده از ابزارهای ارتباطی جدید به حدی در جامعه چشم‌گیر شده که افراد بی‌شماری به فضای مجازی سوق یافته‌اند. اسماعیل قدیمی، کارشناس ارتباطات، درباره افزایش استفاده مردم از وسایل ارتباط جمعی جدید می‌گوید: علت استقبال مردم کشورهای جهان سوم از ابزارهای جدید ارتباطی ضعف رسانه‌های سنتی و غیردموکراتیک بودن رسانه‌هاست که باعث شده شاهد استفاده گسترده از فضای مجازی باشیم.

به گزارش عطنا، اسماعیل قدیمی در گفت‌وگو با «آرمان» اظهار کرد: وسایل ارتباطی جدید حداقل از یک امتیاز برجسته برخوردارند. به عبارت دیگر تعاملی هستند و تا حدود زیادی از کنترل جامعه، حکومت‌ها و دولت‌ها خارج‌اند، یعنی استقلال عمل به کاربران می‌دهند. در واقع وسیله و ابزاری برای بیان هستند که از زیر سلطه حکومت‌ها خارج شده‌اند.

*چرا امروزه موبایل و ابزارهای جدید ارتباطی به جزو انکارناشدنی زندگی مردم تبدیل شده‌اند؟

می‌توان به این قضیه از زوایای مختلف نگاه کرد. اگر از زاویه فناوری نگاه کنیم باید گفت که به هر صورت بشر از زمانی که خود را شناخته و تشکیل جامعه داده همیشه احساس کرده است برای اینکه امور زندگی خود را بگذراند و نیازهای خود را تامین کند به ابزار ارتباطی نیاز دارد. این ابزارها در جوامع اولیه به شکل ابتدایی بوده و بعد تکامل یافته است، آنچنان که قرن‌های متمادی گذشته تا اولین وسیله ارتباط جمعی مثل کتاب، روزنامه، مجلات و... ایجاد شده و به تدریج تکامل پیدا کرده است. دلیلش هم این است که هر چه ما جلوتر آمده‌ایم جامعه در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و... توسعه یافته است. این فناوری‌ها نیاز اساسی جامعه را تشکیل می‌دهند و انسان نمی‌تواند بدون این ابزارها ارتباط برقرار کند. در واقع انسان یک موجود اجتماعی است که زندگی برای او معنا و تفسیر دارد و می‌خواهد نسبت به محیط و خودش آگاه باشد. این یک بعد قضیه از زاویه فناوری است. در واقع ابزارهای جدید توسط بشر و کارآفرین‌ها ساخته شدند و ما امروز شاهد استفاده و استقبال گسترده مردم از فضای مجازی هستیم. زاویه دیگر نحوه و کیفیت استفاده از این ابزارهاست. اگر به تاریخ و بعد کاربرد سیاسی ابزارها نگاه کنید، همیشه حکومت‌ها از آن برای سلطه خود بر جامعه استفاده کرده‌اند. گرچه برقراری نظم و کنترل اجتماعی توسط ابزارها در طول تاریخ از این قاعده برخوردار بوده و به وسیله حکومت‌ها به صورت یک‌سویه مورد استفاده قرار گرفته است، اما اگر مجموعه جوامع را در نظر بگیرید دولت‌ها و حکومت‌ها هم برای استفاده از این ابزارها در جهت منافع و رفاه عمومی و سعادت بشری نمره موفقی نگرفته‌اند.

*راهکار شما برای مدیریت این ماجرا چیست؟

بحث مدیریت بحثی جدی است. برای استفاده منطقی از رسانه‌های جدید باید رسانه‌های سنتی‌تر مثل صداوسیما و مطبوعات از وضعیت رشدنیافتگی خود خارج شوند، چرا که ضعف‌های بسیار عمیقی در آنها دیده می‌شود. برای مثال آزادی بیان اطمینان بخش و اعتمادآفرین در بین روزنامه‌نگاران وجود ندارد. به نظر من هیچ حرکتی باعث نخواهد شد که ما از این رسانه‌ها استفاده مطلوب داشته باشیم، گرچه بعد از انقلاب تا حدودی آزادی ایجاد شده است، اما هنوز به مرحله کمال نرسیده است. بنابراین اگر رسانه‌ها در کشورهای جهان سوم و کمتر دموکراتیک اعتمادسازی نکرده و بخشی از نیازهای جامعه تامین نشود، مردم به فضای مجازی رو می‌آورند. در حال حاضر راه‌حلی فوری وجود ندارد. باید مطبوعات و روزنامه‌نگاران ما طی یکی دو سال آینده کارکرد حرف‌های پیدا کرده و دانشگاه‌های ما تئوری پردازی کنند تا استفاده از این ابزارها منطقی شود. تنها راه استفاده از ابزارهای جدید آموزش است. به عبارت دیگر تعمیم آموزش، گسترش نظریه‌پردازی و استفاده از تجربیات کشورهایی که به نوعی در مقاطعی مثل ما حرکت کردند، می‌تواند در این مسیر راه‌گشا باشد. امروزه مطبوعات ژاپن که کشوری توسعه یافته است کارکرد حرفه‌ای دارند و من بعید می‌دانم که در آنجا شبکه‌های اجتماعی مانند کشور ما مورد استفاده قرار بگیرد، چرا که مطبوعات ژاپن حدود 80 میلیون تیراژ دارد. بنابراین تربیت مردم به عهده وسایل ارتباط جمعی مانند مطبوعات و روزنامه‌هاست که باید به سمت آموزش دادن مردم پیش بروند. در واقع آموزش‌ها نباید سنتی باشد. خالقیت داشتن، توجه به نیازها و گرایش جامعه، تربیت بیشتر مردم و یاد دادن قابلیت‌های رسانه‌ها باید در این راستا مورد توجه قرار گیرد. در دنیا بخش اعظم رسانه‌ها، اجتماعی، تجاری، سیاسی و فرهنگی است. وسایل ارتباط جمعی در بیشتر کشورهای صنعتی کارکردهای خود را دارند.

لزوم خروج رسانه‌های سنتی از وضعیت رشدنیافتگی

*چرا استفاده از ابزارهای ارتباطی جدید در کشورهای پیشرفته مانند کشورهای جهان سوم بحران‌زا نیست؟

وسایل ارتباطی جدید حداقل از یک امتیاز برجسته برخوردارند. به عبارت دیگر تعاملی هستند و تا حدود زیادی از کنترل جامعه، حکومت‌ها و دولت‌ها خارجند، یعنی استقلال عمل به کاربران می‌دهند و در واقع وسیله و ابزاری برای بیان هستند که از زیر سلطه حکومت‌ها خارج شده‌اند. این استقبال در تمام دنیا وجود دارد، اما بین کشورهای پیشرفته و صنعتی و جوامع غیر دموکراتیک تفاوتی وجود دارد. این رسانه‌ها در کشورهای صنعتی بیشتر حالت تعادلی و ابزاری دارند، یعنی کامل‌کننده ابزارهای دیگر مثل رادیو، تلویزیون، مطبوعات و... هستند. به عبارت دیگر کشورهای صنعتی و پیشرفته نظام دموکراتیک دارند و قوانین حاکم بر استفاده از این ابزارها قوانین پیشرفته‌تری است و وسایل ارتباط جمعی با هم‌گرایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. شاید در این کشورها ابزارهای جدید به لحاظ کمی غلبه پیدا کرده باشند، اما به این معنا نیست که به لحاظ کیفی هم غلبه داشته باشند. با وجود این، مطبوعات، رادیو و تلویزیون کشورهای پیشرفته همچنان از ظرفیت رقابتی، آزادی بیان و عقیده برخوردارند، حتی حق ارتباط و اطلاع‌رسانی در آن کشورها نیز رعایت می‌شود و وسایل ارتباط جمعی هم‌گرا هستند، اما این وضعیت در کشورهای جهان سوم وجود ندارد و به همین علت ابزارهای جدید از ابزارهای سنتی در حال پیشی گرفتن‌اند، چون در کشورهای غیردموکراتیک و در حال توسعه قاعده هم‌گرایی وجود ندارد و در واقع به نوعی قاعده رقابت و حذف کردن حاکم شده است. به این علت که مطبوعات، رادیو و تلویزیون در این کشورها موفق نیستند و بازخورد استفاده رضایت آمیز از این ابزارها وجود ندارد. از این رو مردم در این کشورها به فضای مجازی متمایل هستند که مبنای آن رقابتی است و در ابعادی خطرآفرین می‌شود.

*باتوجه به اینکه ایران کشوری درحال توسعه است باید دراین راستا چه اقداماتی انجام دهد تا مردم از ابزارهای جدید استفاده صحیح داشته باشند؟

بهترین راه استفاده از ابزارهای ارتباطی جدید آموزش، استفاده حرفه‌ای و نقش برجسته صاحب‌نظران است. بنابراین باید در این زمینه مردم را تربیت و هدایت کرد و نحوه استفاده از ابزارهای جدید را به آنها آموزش داد. در واقع مردم سواد رسانه ای و مهارت الزم را برای استفاده از ابزارهای جدید ندارند. در دنیای غرب شاهد ظهور روزنامه‌نگاران، مفسران و تحلیل‌گران هستیم که عمری در این زمینه تلاش کرده‌اند. تئوری‌ها و نظریه‌ها را فرا گرفته و مهارت لازم را دارند و از ابزارها با توانایی ذهنی و فنی استفاده می‌کنند، اما در کشورهای جهان سوم شاهد چنین چیزی نیستیم. برای مثال شهروند خبرنگار نظریه‌مند نیست و بیشتر احساسی و غیرتئوریک است؛ نمی‌گویم بد است، اما اگر این قضیه توام با مدیریت درست، سواد رسانه‌ای و تئوری‌سازی نباشد به هرج و مرج می‌انجامد که ما نمونه منفی آن را در ساختمان پلاسکو شاهد بودیم، آن‌چنان که بخشی از افراد حضور مثبتی نداشته و باعث گله‌مندی از سوی صاحب‌نظران شدند. علت استقبال کشورهای جهان سوم از ابزارهای جدید ارتباطی ضعف رسانه‌های سنتی، غیردموکراتیک بودن حاکمیت‌ها و دولت‌هاست که باعث شده شاهد استفاده گسترده از فضای مجازی باشیم، اما بنده اعتقاد دارم با وجود کاستی‌ها می‌توان در دراز مدت تا حدودی به وضعیت کشورهای صنعتی دست یافت.