شاعران سبک هندی مهجور مانده‌اند

«محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبائی در مراسم بزرگداشت صائب گفت: به طور کلی شاعران سبک هندی به دلیل کم توجهی به مقوله شعر و ادب پس از حمله مغولان مهجور مانده اند.

به گزارش عطنا، «محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبائی و مدیر فرهنگی هنری دانشگاه سوره در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا، به مناسبت روز بزرگداشت صائب تبریزی، گفت: وی از مشهورترین شاعران عهد صفویه است که تاریخ تولدش مشخص نیست، محل تولد او را بعضی در تبریز و بسیاری در اصفهان دانسته اند. این شاعر در 1034 هـجری قمری از اصفهان عازم هندوستان شد و به هرات و کابل رفت. ظفرخان حکمران کابل، صائب تبریزی را مورد عنایت قرار و او را مستعدخان لقب داد. وی پس از چند سال به ایران بازگشت و در اصفهان اقامت گزید و تنها گاهی به شهرهایی همچون قزوین، اردبیل، تبریز و یزد سفر کرد.

استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبائی بیان داشت: پس از سده پنجم هجری، سبک عراقی در شعر فارسی به وجود آمد که در شعر شاعرانی همچون «سنایی، نظامی، مولانا، سعدی و حافظ» مشاهده می شود. پس از سده هشتم هجری بیشتر شاعران، جزء حفظ سنت و حرکت در حد و حدود و حاشیه آثار گذشتگان گامی فراتر ننهادند تا آنکه از سده 9 به بعد، گروهی از آنان کوشیدند، شعر خود را از تقلید و تکرار رهایی بخشند. از شاعران این گروه که در تذکره‌ها با عنوان شاعران «وقوعی» یا مکتب وقوع نام برده می شوند، افرادی همچون بابافغانی، وحشی بافقی، اهلی شیرازی و هلالی جغتایی از دیگران مشهورتر هستند. آثار شاعران مکتب وقوع اگر چه در کنار آثار دیگر سبک‌ها اهمیتی پیدا نکرد اما همچون پل ارتباطی میان سبک عراقی و سبک هندی شد و زمینه ای برای پیدایش «طرز نو» یا همان سبک نو بود.

از آغاز سده 10 هجری تا نیمه 12 هجری، شعر فارسی رنگ و بویی دیگر به خود گرفت و فعالان این عرصه معیارهای زیبا شناختی تازه ای را مبنای آفرینش آثار خود قرار دادند و به کسب تجربه هایی نوین پرداختند که بعدها این «طرز نو» به سبک هندی مشهور شد.

شفیع پور فومنی درباره مهم‌ترین علت نام‌گذاری سبک هندی تصریح کرد: مهاجرت بسیاری از این شاعران به سرزمین هند مهمترین علت به وجود آمدن این سبک بود. محققان دلایل بسیاری برای این امر ذکر کرده اند از جمله؛ خروج شاه اسماعیل اول، سختگیری‌های شاه طهماسب، قتل عام شاهزادگان که مربی شاعران بودند، دعوت شاهان هند از ایشان، ناسازگاری روزگار، پیدا کردن کار، راه یافتن به دربار هند و... را می توان علت‌های هجرت کوچ آنها به سرزمین هندوستان دانست. بسیاری از حاکمان و پادشاهان هند از علاقه مندان شعر و ادب پارسی به شمار می رفتند. حمایت آنها از شاعران فارسی زبان و تأثیر محیط و فرهنگ بومی هند، بر ذهن و ذوق بیشتر آنان تأثیراتی خاص بر جای گذاشت. زادگاه طرز نو(سبک نو)، ایران بود اما این شیوه در هند رشد پیدا کرد و شکل مطلوب خود را به دست آورد. شاعران بزرگی همچون صائب تبریزی، کلیم کاشانی، طالب آملی، عرفی شیرازی و... از مهاجرانی بودند که به صورت مستقیم و از نزدیک، با محیط و فرهنگ هندی آشنا شدند و در آنجا تجربه هایی کسب کردند.

هر شاعری در سرودن شعر، شیوه ای منحصر و یگانه دارد زیرا سطح درک و دریافت‌های شهودی و کشفی شاعران با یکدیگر متفاوت است. به دلیل آن که همواره گروهی از شاعران در یک دوره معین تاریخی و در یک جامعه زندگی می کنند و عوامل مشترک، اندیشه‌های رایج در آن زمان و مسایل اجتماعی بر روی آنان تاثیر می گذارد، زبان شعر یک دوره صاحب ویژگی‌ها و مولفه هایی می شود که در آثار شاعران آن زمان، مشترک است. گذاشتن نام واحد سبک خراسانی، سبک عراقی و سبک هندی بر آثار شاعران در محدوده‌های معین تاریخی تنها با توجه به اشتراک هایی که در زبان شعر آنها وجود دارد، ممکن و میسر می شود.

شفیع پور یادآور شد: صائب تبریزی توانست در مدت عمر خود لقب ملک الشعرا را کسب کند و مورد تکریم شاه عباس دوم قرار گیرد. در برخی از متون بیش از 60 هزار از شعرهای وی درج شده است که به همین دلیل به او لقب شاعر کثیرالشعر داده اند. شعرهای او در جامعه زیاد وجود دارد اما بیشتر افراد نمی دانند که سروده متعلق به این شاعر است، به طور کلی شاعران سبک هندی به دلیل کم توجهی به مقوله شعر و ادب پس از حمله مغولان مهجور مانده اند.

شفیع پور فومنی با بیان اینکه صائب تبریزی را مبتکر اسلوب معادله می نامند، اظهار داشت: اسلوب معادله یعنی شاعر، موضوعی اجتماعی را به زبان عامیانه مطرح کند و برای اثبات ادعای خود دلیلی بیاورد. این شاعر همواره در میان مردم حضور داشت و به نوعی شعر را از دربار به طرف عامه می برد. نخستین ویژگی‌های شعر صائب، گرایش از زبان رسمی به زبان صمیمی و مردمی است که شعر از شیوه خواص به طرف زبانی صمیمی و مردمی پسند پیش می رود به گونه ای که اصطلاحات و تعبیرهای عامیانه در راحت ترین شکل زبانی خود، بی تکلف و رها در شعر حضور می یابند. ظهور شاعرانی از بطن جامعه همچون صاحبان حرفه‌ها و رهایی شعر از سیطره دربار به معنایی که در دوره‌های پیشین وجود داشت و دوری از روش اهل فضل و مدرسه را می توان از مهمترین محرک‌ها و انگیزه‌های این دوره دانست.

استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبائی درباره دومین ویژگی شعر صائب تبریزی بیان داشت: وجود عنصر خیال در شعر صائب و شاعران سبک هندی دیگر خصوصیت شعر وی به شمار می رود که حضوری گسترده و متنوع در شعرهای آنان دارد و تخیل، تشبیه، استعاره، کنایه و تمثیل در آثار او و دیگران مشاهده می شود. سومین عامل، اشتیاق به آوردن مضامین نو در یک بیت است که به آن ایجاز می گویند. آوردن ضرب المثل در شعر چهارمین ویژگی شعر این شاعر چیره دست محسوب می شود و از آن به عنوان ارسال المثل و تمثیل یاد می کنند. باید دانست، بسیاری از مصرع‌های برجسته این گروه از شاعران به دلیل دلنشینی و مقبولیت خاص آن در میان مردم در زمان شاعر و پس از او به صورت ضرب المثل‌های رایج مورد استفاده قرار می گرفت.

مدیر فرهنگی دانشگاه سوره خاطر نشان کرد: غزل سرایی در سبک هندی مبتنی بر واحد بیت است و آن پنجمین خصوصیت شعرهای صائب محسوب می شود. شاعران این سبک به بیت‌های یک غزل، به لحاظ محتوا و مضمون چنان استقلالی می بخشند که غزل به صورت مجموعه ای از مضامین متنوع و متفاوت درمی آید. بیت هایی که تنها با ضرب آهنگ قافیه‌ها و تکرار ردیف‌ها، از نظر موسیقیایی صورت نظمی به خود می گرفتند. ظهور پررنگ این پدیده در سبک هندی را می توان در اصرار شاعران این سبک به آوردن مضامین نو و برجسته دانست و آنان تمام کوشش خود را صرف پروراندن مضمون مورد نظر خویش در یک بیت می کردند و بیت هایی با محتوای مختلف و گاه متناقض اما با وزن، قافیه و ردیف مشترک در یک غزل می سرودند.

گستره وسیع واژگان و ترکیب الفاظ همراه با استفاده از دایره بالای لغات عامیانه یکی دیگر از ویژگی‌های شاعران سبک هندی به ویژه صائب تبریزی است. آخرین خصوصیت شعر وی بسامد بالای ردیف‌های اسمی در شعر به شمار می رود و شاعر در هر بیت به تصویرسازی که به نوعی با ردیف ارتباط دارد، می پردازد.

شفیع پور فومنی به پیروی صائب تبریزی از دیگر شاعران پیش از خود اشاره کرد و توضیح داد: بسیاری از شاعران علاوه بر مطالعه شعر شاعران فارسی به اندیشه در آثار شاعران عرب زبان نیز می پرداختند. صائب نیز از جمله افرادی بود که به مطالعه آثار گذشتگان و هم دوره‌های خویش ارزش و اهمیت می داد. شاعران نوپرداز سبک هندی، با وجود نوآوری‌ها و هنجارشکنی‌های خاص سبکی خود، ثمره استفاده و مطالعه در شعرهای سنتی بودند. کوشش اصلی آنان به طور مستمر صرف گریز از طرز تلقی‌های قالبی و تکراری از شعر و نگاه نو به هستی شد. صائب تبریزی همواره به شاعران متقدم و معاصر خود همچون مولوی، عطار، کلیم کاشانی، حافظ و عطار ارادت داشت.

وی در ادامه افزود: شعر وی حکمتی ویژه دارد و به عبارتی صائب تبریزی،‌ با نگاهی حکیمانه شاهد اوضاع جهان است که برخاسته از فطرت و هوش سرشار و تأمل آزاد در پدیده‌های گوناگون هستی محسوب می شود. این شاعر با تماشای دیدنی‌های طبیعت آنها را با برخی از مفاهیم و مضامین موجود در زندگی انسانی برابر می کند و با تصاویری محسوس و در دسترس پیوند می دهد. شعرهایش با همه مخاطبان ارتباط برقرار می کند و این رابطه به قدری صمیمی به شمار می رود که مخاطب احساس می کند به مضمون اندیشه شاعر از پیش اندیشیده اما توان بیان آن را در خود نمی دیده است. صائب تبریزی به اقتضای سنت شعر فارسی از مضامین و مفاهیم عرفانی بهره‌های فراوانی گرفت و اندیشه هایش بیشتر بر پایه عرفان نظری بود.

این استاد زبان و ادبیات فارسی در پایان برگزاری یادبود و بزرگداشت را از طرف مسوولان برای شناخت شاعران بسیار مهم و اثر گذار در جامعه دانست و گفت: آشنا ساختن همگان با اندیشه و شعر شاعران یکی از مهمترین اهداف برگزاری این همایش‌ها است. این گونه برنامه‌ها می تواند شروع حرکت‌های بزرگی باشد و برای برگزاری هر چه بهتر این رویدادهای فرهنگی نباید از هیچ تلاشی دریغ کرد. افرادی که پژوهش‌های ادبی انجام می دهند می توانند با حضور در برنامه‌های فرهنگی، گنجینه ای از اطلاعات ادبی در اختیار داشته باشند.