بازبینی منابع درباره عاشورا ما را متوجه نکات به حاشیه رانده می‌کند/ کم‌کاری در مکتوبات منتسب به حضرت

عطنا - سعید طاووسی مسرور در برنامه تحلیل واقعه عاشورا بر اساس بیانات و مکتوبات امام حسین(ع) که در پژوهشکده تاریخ اسلام و به همت گروه گروه تاریخ جریان‌های فکری با همکاری انجمن ایرانی تاریخ برگزار شد، گفت: قرار است حرکت سیدالشهداء را از مکه بر اساس بیانات و مکتوبات آن حضرت تبیین کنیم. مقطعی که مدنظر ماست از مرگ معاویه تا روز عاشورا را دربرمی‌گیرد. منظور از مکتوبات هم؛ آنچه که از حضرت در منابع نقل شده و به ما رسیده است. البته همه آنچه نقل شده لزوما معتبر نیست و بعضی مکتوبات منتسب به حضرت جای کار و پژوهش وجود دارد و چندان در این زمینه کار نشده است. 

او افزود: نفس تعیین این موضوع برای این جلسه از این لحاظ است که گاهی مشاهده می‌کنیم در تحلیل‌هایی که از عاشورا می‌شود یک نگاه یا یک فرضیه پیشینی وجود دارد که مطرح و شواهدی برای آن ذکر می‌شود یا بیانات و مکتوباتی که از امام حسین(ع) است یا به ایشان نسبت داده شده و به صورت گزینشی استفاده می‌شود؛ یعنی بخش‌هایی از آنها را ذکر می‌کنند و از بخش‌هایی غفلت می‌شود نه به این شکل که اعتبارسنجی کنند و موارد معتبر و نامعتبر را از هم تفکیک کنند؛ برای مثال فردی تحلیلش بر این است که امام حسین(ع) برای حکومت قیام کرده و برای همین یکسری از بیانات و مکتوبات را مطرح می‌کند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه عنوان کرد: فرد دیگری می‌گوید امام برای شهادت رفته و او نیز یکسری از بیانات و مکتوبات را مورد استناد قرار می‌دهد. پس در ابتدا ما باید یک نگاه مجموعه‌ای و جامع به بیانات و مکتوبات داشته باشیم. در این زمینه کارهایی صورت گرفته از جمله کتابی که مرحوم محمدصادق نجمی با عنوان «سخنان حسین بن علی (ع) از مدینه تا کربلا» گردآوری کرد و آنچه به بیانات و مکتوبات حضرت در این تاریخ مربوط می‌شود در کتاب جای داد. در کل کتاب خوبی است و مطالب جمع‌آوری شده از منابع به ترتیب تاریخی چیده شده و منبع هر نقل قولی مشخص است.

سعید طاووسی مسرور گفـت: بیانات به فارسی ترجمه شده و توضیحاتی از فضایی که بیانات در آن مطرح شده یا شرایط پیرامونی آن یا مخاطب چه کسی بوده، در کتاب لحاظ شده است. طبیعتا در رابطه با آثار جامعی هم که درباره امام حسین(ع) نوشته شده، مولفان سعی کردند این بیانات و مکتوبات ذکر شود؛ مثل کتاب «مقتل جامع سیدالشهداء(ع)» اثر مرحوم مهدی پیشوایی و همکارانش. 

او ادامه داد: درباره مکتوبات هم کار مجزایی محمدرضا سنگری انجام داده که به چاپ رسیده است. لذا با در دست داشتن آثار تحقیقی موجود و البته یک نگاه انتقادی به آنها، ما مجموعه بیانات و مکتوبات را در اختیار داریم. اینکه اشاره کردم به نگاه انتقادی برای مثال در کتاب «مقتل سیدالشهداء (ع)» تالیف محمدهادی یوسفی غروی در طول مسیر مدینه به مکه، امام ملاقاتی با عبدالله بن مطیع عدوی داشت و گفت‌وگویی میان امام و او صورت گرفت. این فرد همان کسی است که در زمان قیام مختار از طرف آل‌زبیر فرمانداری کوفه را به عهده داشت و با آمدن مختار شهر را ترک می‌کند. 

این پژوهشگر تاریخ اسلام بیان کرد: اما در کتاب یوسفی غروی این موضوع ذکر نشده است یا اینکه برخی از اسناد این گفت‌وگو را در موضوع دیگری نقل کردند که مسیر آن بین مکه و کوفه است. به نظرم منطقی‌تر هست. بنابراین فردی که بخواهد کار دقیقی در این زمینه انجام دهد، بهتر است که به منابع موجوی که اشاره کردم، مراجعه کند و منابع اصلی را ببیند تا نکته‌ای از قلم نیفتد. 

رونق انواع تحلیل عاشورا در محرم

سعید طاووسی مسرور گفت: معمولا در چنین ایامی انواع تحلیل‌ها و برداشت‌ها از عاشورا بحث و بررسی و در مجالس و رسانه‌ها مطرح می‌شود که مثلا نگاه مرتضی مطهری به عاشورا این است و نگاه صالحی نجف‌آبادی ... و نگاه علی شریعتی ... این موضوع در نگاه نخست خیلی خوب است هر چند احتمال دارد خود عاشورا در انواع تحلیل‌ها و برداشت‌ها گم شده و خود بطن واقعه کمتر مورد توجه واقع شده باشد و ما شاهد غلبه حواشی بر متن باشیم. خوب است که ما عاشورا را بازبینی کنیم.                

او افزود: برای بازبینی در واقعه عاشورا خوب است به بیانات، مکتوبات و گزارش‌های تاریخی مراجعه کنیم. اتفاقا اگر این کار را انجام دهیم شاید این ثمره را برای ما داشته باشد که متوجه شویم چه نکاتی در تاریخ عاشورا هست که در این برداشت‌ها و تحلیل‌ها لحاظ نشده و مظلوم واقع شده و به حاشیه رانده شده است. استادم، رسول جعفریان چند سال پیش مطلبی نوشته بود که «امیدوام خدا عاشورا را از دست ما نجات دهد.» منظورش این بود که ما بعضی اوقات مشاهده می‌کنیم به جای اینکه ما از عاشورا یاد بگیریم و یرداشت کنیم، داریم به عاشورا تحمیل می‌کنیم. 
 
این تاریخ‌نگار و منتقد بیان کرد: به عبارتی مسائلی را پیش فرض می‌گیریم به این شیوه فردی که دنبال مبارزه و جهاد است امام حسین(ع) را انقلابی می‌داند و کسی که دنبال گوشه‌نشینی و عزلت است، امام حسین(ع) را عارف برمی‌شمرد. خلاصه انواع برداشت‌ها و تحلیل‌ها به عاشورا تحمیل می‌شود! در حالی که باید یکبار سراغ منابع برویم تا دریابیم درباره عاشورا و کلمات منتسب به حضرت چه آمده است که در تحلیل‌ها حقش ادا نشده است.   

چرا امام بیعت با یزید را نپذیرفت؟

سعید طاووسی مسرور گفت: اگر بخواهیم بر اساس مکتوبات و بیانات حضرت امام حسین(ع) ارائه دهیم، نخستین گزاره‌ای که داریم؛ گزاره عدم بیعت است. در واقع حضرت بیعت با یزید را نمی‌پذیرد و آنچه از امام نقل شده، حاوی نکاتی است مبنی بر اینکه بیعت را در زمان حرکت از مدینه به کربلا نمی‌پذیرند، بلکه هرگز و در هیچ زمانی قصد بیعت با یزید را نداشتند. این اصلی است که امام حسین(ع) برای خودش قرار داده؛ خلافتی که از راه سلطنت به دست آمده است و بدعتی جدید محسوب می‌شود به علاوه برخلاف متن صلح‌نامه است، برایشان هیچ وقت پذیرفته نبود. 

او ادامه داد: موید این نگاه در بیانات امام گفت‌وگویشان با ولید بن عتبه، حاکم اموی مدینه است و تعبیری که در این گفت‌وگو ذکر شده؛ «وَ مِثْلِی لا یُبایِعُ لِمِثْلِهِ» (همچون منی با چون او (یزید) بیعت نمی‌کند.» قبل از این سخن تبیین کردند که یزید چه ویژگی‌هایی دارد.