در شهرسازی سنتی عالم آئینه حق است و همه عناصر تمدنی به گرد او می گردند / معماری مدرن تجلی سایه سنگین سنگ های برهنه بر روح آدمی است

عطنا - در قسمت های پیشین استاد شفیعی سروستانی به پیوستگی و هم نوایی تمدن، فرهنگ و تفکر در شهرسازی و ادراک شهر، جایگاه مسجد در شهرسازی، همچنین باطن انگاری انسان پیشامدرن و تاکید او بر مستوری و پوشیدگی تاکید کرد و در این بخش به بیان بنیادهای معرفتی معماری اسلامی و ویژگی های نمادین آن می پردازد.

عالم آئینه حضرت حق است

احتمالا با گذر از بین ابنیه ی باستانی متوجه نکاتی شده اید، بازگشایی نکات دقیقی که معماران و شهرسازان، با علم و آگاهی به کار می بردند در این مجال ممکن نیست، شما فقط کافی است فرش را نگاه کنید، یکی از قالی هایی که در میان خانه ی همه ما هست نگاه کنید، بلافاصله دایره های تو در تویی جلوه گر می شود که در مرکز قالی به یک نقطه واحد می رسد، به یک نقطه کوچک به رنگ سیاه برسد، از آن نقطه مرکزی، دایره ها تو در تو آغاز می شوند تا به کناره های فرش می رسند، روی قالی خطوط اسلیمی، روی دیواره خطوط اسلیمی به معنای اسلامی، وقتی نگاه می کنید به گچ بری ها و تصویر قالی ها خطوط را عموما دایره ای می بینید، خطوط شکسته کمتر می بینید، برای انسانی که در آن حوزه پیشینی زندگی می کرده است، عالم آیینه حضرت حق است و انسان مخلوقی است که در این زمین ظهور و بروز پیدا کرده است، انسان و سایر عناصر طبیعی سایه ای در زمین هستند.
 
 ظل الله سایه ندارد، سایه حضرت حق خود سایه ندارد

 
 اگر انسان قلم به دست می گرفته و نقاشی سنتی می کرده است که امروزه به اسم مینیاتور، شناخته می شود که از اساس مینیاتور نیست، در این نقاشی سایه نمی بینید، شکسته موج و شکسته رنگ نمی بینید، به خاطر اینکه انسان خود را سایه حضرت حق می دیده است، خود را ظل الله می دیده است، یعنی اینکه سایه که سایه ندارد. بعد ندارد، پرسپکتیو ندارد، شکسته رنگ و شکسته موج، پرسپکتیو و بعد متعلق به هنر امروزین است.

طفیل هستی عشق اند آدمی و پری

همه عالم به گرد نقطه اصلی یعنی حقیقت هستی می گردند و در حال طواف اند، به دور گردون می چرخند، دور گردون با تمام ملزمات اش به گرد یک نقطه واحد می چرخد، انسان همواره در حال نماز است به سوی یک قبله، پرنده ها و گیاهان درحال نماز اند، يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿۱﴾ آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است‏ خدايى را كه پادشاه پاك ارجمند فرزانه است تسبيح مى‏ گويند (۱) اما گوش آدمی قادر به درک و شنیدن این نغمات و این تسبیح پرندگان و جانوران نیست، چون همه در حال طواف اند، ﴿طفیل هستی عشق اند آدمی و پری/ ارادتی بنما تا سعادتی ببری﴾، تمام دستگاه هستی در حال عرض ارادت به آن نقطه مرکزی اند، تا گره های تو در تویی که هرکدام ساحت مرتبه ای از خلقت را نشان می دهند، دایره ای نمایشگر ساحت نباتات است، دایره ای نمایشگر ساحت جمادات است، دایره ای ساحت حیوانی را نشان می دهد، همچنین تا برسد به ساحت انسان کامل تا برسد به ساحت آن نقطه واحد است، احد است، و فرد است و صمد است، همه در حال طواف اند، همه در حال سجده اند.

انسان سنتی شرقی در مراتب حیات هماره در سجود بوده است

 مراتب حیات هم در نگاه انسان سنتی شرقی، مسلمانان جمادات در مرحله نازلی قرار دارند و رو به ساحت نباتات سجده می آورند، و نباتات ساحت افضلی نسبت به جمادات دارند، اما ساحت شان نسبت به حیوانات، جمادات افضل نیست، پائین تر است، لذا ساکن عالم نباتی، سجده کننده است، بر عالم حیوانی که کامل تر است، به همین ترتیب ساکن عالم حیوانی سجده کننده به ساحت عالم انسانی اند، و انسان ها سجده کننده بر انسان کامل، و انسان کامل سجده کننده بر ساحت رب الارباب،  خداوند خالق آسمان ها، و زمین ها، این معنا و این مسیری که عرض کردم روی قالی می بنید، روی دیوار ها می بینید، روی معماری می بینید، روی عبادت گاه ها می بینید، در واقع نمایشگاه هایی از حوزه فرهنگی و عینا عناصری تمدنی مسلمانان می توانید مشاهده کنید.

معنای هم نشینی رنگ ها در معماری اسلامی

استفاده از رنگ ها و فرم ها در معماری اسلامی بی نسبت با همه آنچه که عرض کردم نیست، از ویژگی های معماری مساجد استفاده از رنگ ها، و فرم هایی است که در طول زمان خودشان را حفاظت کردند، مساجد و ابنیه های مذهبی، از جایگاه رفیعی برخوردار بودند و هستند، معماران در ساخت و پرداخت شان از ظرافت و دقت و همت بیشتری به کار می برده اند. رنگ سفید و رنگ لاجوردی، رنگ فیروزه ای و رنگ آبی رنگ غالب این ابنیه است، و هر کدام از رنگ ها نیز نمادی هستند، رنگ سفید نماد وجود مطلق است که طریق از نور به دست می آید، رنگ لاجوردی نشان آرامش و پاکی که در طراحی داخل مساجد وسعت آسمان ها را جلوه گر می کند، وقتی مومنی مومنامه می خواهد خدا را بخواند، دست به آسمان بلند می کند و رنگ آبی آسمان را می بنید، لذا وقتی که در مسجد می شود، گنبد را بر می کشد، تا نماد و تصویری از گنبد آسمان باشد، رنگ فیروزه ای نمادی از تقدس و رنگ زرد نمادی از روشنی و نور و بصیرت، و رنگ سبز و آبی نشانه امید، آمیزه ای از علم و ایمان در چشم جلوه گر می شده است.

گنبد مهم ترین عنصر معماری اسلامی است

می دانید که از نظر نماد سازی معرفتی و عرفانی جهان اسلام، گنبد یکی از مهم ترین عناصر است که در معماری مساجد ما به کار رفته است. به عبارت دیگر در همنوایی با رنگ آبی لاجوردی آسمان، همه حجاب و همه پوشش را به نمایش می گذارد. وقتی مومنی و زائری وارد چنین فضایی می شود، آرامش را تجربه می کند. همین فضا سازی آرامش را به او هدیه می کند. و همین نوع فضا سازی او را از عالم کثرت ظاهری دنیوی برای لحظاتی دور می کند، و به عالم نور و روشنایی و عالم وحدت می خواند، و چون جان آدمی طالب این وحدت است، از لحاظ فطری در این نوع ابنیه، به آن عالم واحد والا به آن عالم معنوی اتصال پیدا می کند، و بعد دوباره به حوزه شهری به عالم کثرت، همان کسب و کار و معامله به همان ساحت دنیوی بر می گردد.

شهر نه سرای سکونت بلکه محملی است برای پرورش روح

برآیند هم نشینی عناصر تمدنی اسلامی نشان از آن دارد که رعایت همه این ظرائف در ساخت شهر تنها برای سکنی جسم نبوده است، برای حفظ سلامت روح و اندیشه و بعد برای حفظ جسم و کالبد آدمی است، آدمی که در چنین فضایی زندگی می کند نیرو و انرژی خود را از آن ابنیه می گیرد و بعد دوباره به زندگی معمولی بر می گردد، این مواردی که مطرح شد، تنها سهم کوچکی از ويژگی ها و کیفیات معماری و تمدن و شهرسازی معنوی و گسترده هستند که به این شکل به نمایش در آمده است.  بی دلیل نیست که نور در نزد مسلمانان جلوه خداوند است، حضور پر رنگی در معماری اسلامی پیدا می کند، به ویژه در مساجد که خانه ی خدا است. ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ بیان می شود، در واقع این جلوه گری نور که از طریق آینه کاری، و از طریق شیشه های رنگین و شیشه های بلند، خودشان را نشان می دهد، از همه صعوبت و سختی سنگ کم می کند، فضای متافیزیکی نور بر فضای متافیزیکی بنا غالب می شود.

معماری مدرن تجلی سایه سنگین سنگ های برهنه بر روح آدمی است

نور یکی از ویژگی های معماری اسلامی است که مخصوصا در مساجد که نمایی از حکمت الهی و تجلی خداوند است که در خانه ها، کاشی کاری و آینه کاری های بنا به نحو زیبایی، خودش را نشان می دهد‌.

اما معماری امروز که متاثر از معماری یونانی و رومی است که در سراسر ایران جاری است، همه صعوبت و سختی سنگ، به نحو آزار دهنده ای فضای فیزیکی را غالب می کند بر جسم و جان آدمی و مردم بی آنکه بخواهند و بدانند هم از فضای ماورایی نورانی فاصله می گیرند، و هم خستگی را در جسم و جانشان تجربه می کنند، و بیشتر گمان می کنند که کار آنها را خسته کرده است، در حالی که چنین نیست، این فضای معماری و شهری است که باعث خستگی آنها می شود، چرا که مردم غرق در فیزیک شده اند و از فضای ماورایی، غیبی دور می کند، از نور دور می کند.

تهیه و تنظیم:‌ محمد پویا قاسمی

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام