از دست دادن سرپرست؛ موضوعی مغفول در پاندمی کرونا

عطنا - از سال 2019 مددکاران اجتماعی با شرایط و مراجعان پیچیده‌تری روبرو هستند. فاصله‌گذاری اجتماعی موجب شده است حمایت‌های اجتماعی مراجعان نسبت به قبل کاهش یابد. ماندن در قرنطینه، از دست دادن شغل، همدم، فرزند، دوست، سرپرست و ... منجر به به افزایش تنهایی و انزوای اجتماعی مراجعان شده است. گروه‌هایی مانند کودکان و سالمندان در این شرایط آسیب‌پذیرتر هستند و ضروری است اقدامات و پژوهش‌هایی جهت ارتقاء کیفیت زندگی آن‌ها در شرایط پاندمی انجام شود.

به منظور ارزیابی پژوهش‌های مددکاری اجتماعی در زمینه پاندمی کرونا تعداد 886 مقاله که در عنوان، چکیده یا کلیدواژه‌های خود دارای عبارت کرونا یا کووید بوده و دارای یکی از سه شرط ذیل باشند از پایگاه اسناد علمی اسکوپوس استخراج و مورد بررسی قرار گرفتند.

-  در نشریات "مددکاری اجتماعی" چاپ شده باشد. (دارای عبارت "مددکاری اجتماعی" در نام نشریه)
-  در عنوان مقاله عبارت "مددکاری اجتماعی" به کار برده شده باشد.
-  در کلیدواژه‌های درج شده توسط نویسنده مقاله عبارت "مددکاری اجتماعی" به کار برده شده باشد.
همان‌طور که در نمودار شماره1 ملاحظه می‌شود، 292 سند علمی در سال 2020 و 594 سند علمی در 11 ماهه نخست سال 2021 به چاپ رسیده است.

در ادامه موضوعات این مقالات بررسی شده است. معیار تعیین موضوع مقالات "کلیدواژه‌های درج شده توسط نویسندگان[Author Keywords]" بوده است. برای هر سند علمی، نویسنده معمولا 3 الی 7 واژه یا عبارت کلیدی تعیین می‌کند که مبین مفاهیم اصلی مرتبط با آن مقاله (یا هر نوع سند علمی دیگر) است. در جدول شماره1، چهل کلیدواژه پرکاربرد در اسناد استخراج شده ارائه شده است.

جدول شماره1: پرکاربردترین کلیدواژه‌های درج شده توسط نویسندگان مقالات مرتبط با مددکاری اجتماعی و کرونا

پیرپزشکی: geriatrics  انصاف: equity

همان‌طور که ملاحظه می‌شود واژه‌های سالمند، بزرگسال و میانسال نسبت به واژه‌های کودکان و نوجوانان بیشتر استفاده شده است. در واقع توجه به کودکان کمتر از بزرگسالان بوده است. دلیل این امر به آسیب‌پذیرتر بودن افراد بزرگسال در برابر ویروس است. همچنین پیامدهای اقتصادی پاندمی موجب گسترش بیکاری، فقر، بی‌خانمانی و.. شده است و این مسائل نیز بیشتر در ارتباط با بزرگسالان مورد توجه قرار می‌گیرند، حال آنکه پیامدهای این مشکلات برای کودکان که در برابر سوء‌تغذیه، خشونت و بی‌سرپرستی آسیب‌پذیرتر هستند، عمیق‌تر و طولانی‌مدت‌تر می‌باشد. نمودار شماره2 نشان می‌دهد که در حوزه کودکان و پاندمی کرونا، تمرکز پژوهشگران مددکاری اجتماعی بیشتر بر انزوای اجتماعی، افسردگی و مشکلات روانی، حمایت در برابر خشونت و سوء‌استفاده و همچنین دسترسی به خدمات سلامت بوده‌است.

نمودار شماره2: مرتبط‌ترین مفاهیم مرتبط با کودکان در اسناد علمی مددکاری اجتماعی در حوزه کرونا

یکی از مسائل بسیار مهمی که در حوزه کودکان و پاندمی گمتر مورد توجه بوده است، از دست دادن سرپرست است. طبق تعریف، کودکانی که سرپرست خود را از دست می‌دهند در سه دسته قرار می‌گیرند.

 موضوع از دست دادن سرپرست در پاندمی کرونا در پژوهش‌های حوزه‌های دیگر مانند جامعه شناسی و درمانی مورد توجه قرار گرفته است اما بررسی 886 سند معرفی شده در ابتدای این گزارش مبین این موضوع است که در پژوهش‌های مددکاری اجتماعی تا کنون مقاله‌ای در مورد آسیب‌ها و مداخلات مربوط به کودکانی که حداقل یک سرپرست خود را از دست داده‌اند منتشر نشده است. حال آنکه ابعاد و اثرات این مسئله در وضعیتی بحرانی قرار دارد.

پژوهش (غیر‌مددکاری‌اجتماعی) انجام شده توسط مرکز کنترل بیماری‌های و پیشگیری آمریکا با همکاری دانشگاه‌های هاروارد و آکسفورد و امپریال کالج لندن، نشان می‌دهد که در کشور آمریکا تا ابتدای تابستان 2021، بیش از 120 هزار کودک، حداقل یکی از سرپرستان اصلی خود را از دست داده‌اند. این مطالعه، کودکان یتیم شده بر اثر کرونا را پیامد پنهان و طولانی مدت این همه‌گیری معرفی کرده که اثرات آن پس از فروکش بیماری، از بین نخواهد رفت و دهه‌ها جامعه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. طبق نتایج این مطالعه حتی پیامد از دست دادن مراقب ثانویه مانند مادربزرگهایی که وظیفه دائم نگهداری و پرورش کودکان را به عهده داشته‌اند نیز بزرگ بوده و تعداد کودکان آسیب‌دیده از مرگ آن‌ها بیش از 20 هزار کودک بوده است. شرایط قرنطینه، اخبار اضطراب‌آور و جامعه آمریکا که با مسائلی مانند نژادپرستی، تاب‌آوری عمومی پایین(resilience)و بیکاری مواجه می‌باشد، بر آسیب‌پذیری کودکان افزوده است.

هچنین طبق گزارش منتشر شده توسط یونیسف در مورد کشور اندونزی، بیش از 70 هزار کودک متأثر از مرگ و میرهای ناشی از کرونا یکی از سرپرست خود را از دست داده‌اند که 57 درصد سرپرست مرد، 37 درصد سرپرست زن و 5 درصد هر دو سرپرست خود را از دست داده‌اند. آمار کودکان دختر متأهل در این کشور بالا است و کودکان با مرگ همسر دچار آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی متعددی شده اند. آمار بالای کودکان بی‌سرپرست شده در مدت کوتاه در اندونزی موجب شده است دولت این کشور مردم را به فرزندخواندگی تشویق کند که این امر نیز در صورت عدم مدیریت صحیح می‌تواند پیامدهای نامناسبی را برای کودکان و جامعه به همراه داشته باشد.

از این رو یونیسف با ایجاد تغییراتی در نرم‌افزار رپیدپرو(RapidPro)، آن را برای شناسایی کودکان بی‌سرپرست شده و همچنین نظارت بر کیفیت زندگی کودکان شناسایی شده یا تحت سرپرستی جدید قرار گرفته، اختصاص داده است که از طریق بسترهایی مانند پیامک و واتساپ اطلاعات مورد نیاز را جمع‌آوری می‌کند.

در زمان انتشار این مقاله در مورد مرگ سرپرستان کودکان ایران آمار و اطلاعات داخلی در دسترس نبوده‌است. لذا آمار یک مطالعه که از روش مدلسازی برای تخمین کودکانی که در کشورهای جهان سرپرست از دست داده‌اند مورد استفاده قرار گرفته است.

نمودار شماره3: گروه سنی مرگ‌و‌میرهای ناشی از کرونا در ایران (صورتی: زنان / آبی: مردان)

نمودار شماره4: تعداد کودک یتیم شده به ازای هر مرگ ناشی از کرونا در گروه‌های سنی مختلف در ایران

نمودار شماره3 آماری کلی از مرگ و‌میرهای کرونا در ایران به تفکیک جنسیت و گروه سنی را ارائه می‌دهد. مرگ‌ومیرهای زیر 50 سال به مراتب کمتر از بالای 50 سال است، با این وجود با توجه به پر جمعیت بودن برخی خانواده‌ها، یک مرگ ممکن است چند کودک را تحت تأثیر قرار بدهد. جدول شماره2 که از مطالعه مذکور استخراج شد است نشان می‌دهد تا پایان جولای 2021 (اوایل مرداد 1400) بیش از 40 هزار کودک حداقل یک سرپرست خود را بر اثر مرگ ناشی از کرونا از دست داده‌اند.

جدول شماره2: آمار تقریبی  کودکان یتیم شده در ایران بر اثر کرونا تا تیر ماه 1400 (Hillis, 2021)

آمار جدول فوق هر چند تقریبی است اما با برآورد کلی بانک جهانی که نشان از آسیب دیدن یک کودک به ازای هر 2 مرگ ناشی از کرونا دارد، هماهنگ است (نمودار شماره5). در زمان انتشار آمار جدول شماره2، حدود 87.000 مرگ در ایران ثبت شده است و طبق جدول بیش از 40.000 کودک سرپرست اولیه خود را از دست داده‌اند.

نمودار شماره5: نرخ مرگ و میر ناشی از کرونا (بنفش) و مرگ سرپرستان کودکان (آبی) در سال 2020

با توجه به تخمین بانک جهانی و مرگ‌و‌میر بیش از 5 میلیون نفر تا کنون بر اثر بیماری کووید19، می‌توان با دقت بالایی برآورد کرد که بیش از 2.5 میلیون کودک در جهان به دلیل کرونا حداقل یک سرپرست خود را از دست داده اند. موضوع کودکان بی‌سرپرست شده در پاندمی موضوعی درازمدت خواهد بود و بر خلاف برخی دیگر از پیامدهای اقتصادی و اجتماعی، با افول پاندمی، باقی خواهد ماند و لذا برنامه‌ریزی در مورد کودکانِ بی‌سرپرست شده باید متفاوت و با نگاه بلندمدت تر باشد.

برنامه‌هایی نیز توسط مطالعات معرفی شده ارائه شده است که از جمله آن می‌توان به حمایت از خانواده‌های دارای کودک از جمله اولویت دادن در در مواردی مانند واکسیناسیون، اشتغال و درمان در شرایط بحرانی اشاره کرد. در کشور ایران هر چند آمار کودکانی که در اثر کرونا کاملا بی‌سرپرست شده‌اند پایین است، اما کودکانی که تک سرپرست شده‌اند نیز دچار آسیب‌های روانی، اقتصادی و اجتماعی زیادی شده‌اند. از آنجایی که در بسیاری از خانواده‌ها الگوی تک‌نان‌آور[Sole Breadwinner ] رایج است و نقش پدر و مادر در خانواده دارای تفاوت‌های زیادی است، بسیاری از والدینی که همسر خود را از دست می‌دهند قادر به ایفای نقش همسر نمی‌باشند.

لذا در بسیاری از موارد نیاز است حمایت‌های شغلی و اقتصادی از زنان تک‌سرپرست و همچنین آموزش و حمایت‌های اجتماعی روانی از مردان تک‌سرپرست ارائه شود. در غیر اینصورت کودکان این خانواده‌ها در معرض مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی قرار خواهند گرفت و کودکان تک‌سرپرست به کودکان بدسرپرست و یا بی‌سرپرست تبدیل خواهند شد. از این‌رو ضروری است دولت و جامعه مددکاری اجتماعی به منظور پیشگیری از آسیب‌های متنوع در آینده، برای خانواده‌های دارای کودک برنامه‌ریزی نموده و به کودکان آسیب‌دیده از پاندمی و سرپرستان آن‌ها به طور جدی‌ توجه نماید.

نویسنده: محمدعلی حق‌دین

منبع: فصلنامه علمی و تخصصی توانا، انجمن علمی دانشجویی مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، سال اول، شماره سوم، پاییز 1400

ایدی شبکه های اجتماعی انجمن در تلگرام و اینستاگرام
@socialwork_atu

پیج اینستاگرام توانا
@Tavana.sw.mg

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید

اینستاگرام                                              تلگرام