ایده دولت جهانی و امکان تکامل خرد سیاسی

عطنا - آیا در فرایند جهانی شدن، امکان نیل به دولت جهانی نیز وجود دارد؟ این سوالی است که محققان و پژوهشگران بسیاری با دیدگاههای مختلف سعی کرده اند به آن پاسخ دهند. اخیرا کتابی به بازار نشر راه یافته که امکان بروز و ظهور دولت جهانی را از نظرگاه برخی فیلسوفان و اندیشمندان روابط بین الملل به طور کلی و به شکلی متمرکز یکی از مهم ترین نظریه پردازان زنده سازه انگاری در رشته روابط بین الملل به مخاطب ایرانی معرفی می کند.

باور به اجتناب ناپذیر بودن دولت جهانی، یک خوشبینی منطقی برای تمام انسان‌هایی است که رهایی‌بخشی را دغدغه و اولویت خود می‌دانند. مقدمه این رهایی‌بخشی به عنوان یک ایده فراایدئولوژیک، «شناسایی دیگری» است. پیش از این برداشتی ایدئولوژی‌زده از دولت جهانی، از سوی ایدئولوگ‌های برخی دولت‌های اروپایی که به جبرباوری تاریخی اعتقاد داشتند، قرن بیستم را به یکی از تاریک‌ترین و دهشتناک‌ترین برهه‌های تاریخ تبدیل کرده بود. خوانشی خطی و رسالت محور که هر گونه افسارگسیختگی و خودمحوری خشونت آمیز در مواجهه با زندگی و جان انسان‌های دیگر را در پهنه این قاره توجیه می‌کرد.

از سوی دیگر، برخی ایده «دولت جهانی» را پروژه تحمیلی و طرح مهندسی اجتماعی با محوریت ایدئولوژی غربی در سطح جهانی عنوان کرده‌اند. در حالی که این ایده، با خوانش مدافعان نظم لیبرال دموکراسی از جهانی شدن متفاوت است.

در این میان به تازگی کتاب «چرا دولت جهانی اجتناب‌ناپذیر است» با محوریت مقاله‌ مفصل و کلیدی الکساندر ونت، نظریه‌پرداز برجسته سازه‌انگاری در رشته روابط بین‌الملل ترجمه و روانه بازار نشر شده است. اما این مقاله همه کتاب را شامل نمی شود. در بخش ابتدایی کتاب، حسین سلیمی استاد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی ایده دولت جهانی و مساله بدیل‌های دولت در نگاه سایر نظریه‌های اصلی روابط‌ بین‌الملل مانند لیبرالیسم، واقع‌گرایی، مارکسیسم و نظریه انتقادی را با محوریت ایده‌های فلسفی کانت، هگل، مارکس، هابرماس و اندرو لینکلیتر به روشی تطبیقی مورد کنکاش قرار داده است.

آنچه محور مقاله ونت است و بخش دوم کتاب را به خود اختصاص داده، طرحی فلسفی – نظری معطوف به امکان شکل‌گیری دولت جهانی است. شناسایی بازیگران دولتی و غیردولتی از سوی یکدیگر در بستری چندجانبه‌گرایانه بخش اصلی این ایده غایت‌گرایانه و معطوف به رهایی‌بخشی در روابط بین‌الملل است. در خوانش الکساندر ونت، «دولت جهانی» نه یک پروژه بلکه یک ایده فرایند محور با چهار مرحله شامل نظام دولت‌ها، جامعۀ دولت‌ها، جامعۀ جهانی و امنیت دسته جمعی است. در انتهای این فرایند نیز شاهد «تکامل خرد انسانی» هستیم. تکاملی که در باور و عمل به «نزدیک شدن به یکدیگر» تبلور می‌یابد.

در دولت جهانی ونت، حاکمیت حفظ خواهد شد، اما بازیگران جدید جهانی با هویت متفاوت، یکدیگر را به رسمیت می‌شناسند. در مقابل، دولت جهانی نیز از سوی کنشگرانی که آن را تشکیل می‌دهند به رسمیت شناخته می‌شود و این به نوبۀ خود موجب برساخته شدن و شناسایی آنها می‌شود. این کنشگران که به طور متقابل یکدیگر را برمی‌سازند، یکسان و همانند نیستند و بین آنها مرز یا تفاوتی وجود دارد. اعضای یک دولت جهانی سوژگی خود را دارند که حدود رفتار آن را مشخص می‌کنند و دولت جهانی نیز سوژگی خاص خود را دارد که رفتار اعضا را محدود می‌سازد. این تفاوت‌های درونی به همه اجازه می‌دهد تا دیگری را مورد شناسایی قرار دهند و حتی با دیگری در تعریفی که از خود ارائه می‌دهد مشارکت کنند.

ونت بدون وارد شدن به مناظره ساختار – کارگزار تلاش می‌کند پاسخ دهد که چرا معتقد است امکان تشکیل دولت جهانی اجتناب ناپذیر است. وی به دولت جهانی و امکان تحقق آن خوشبین است؛ زیرا وضیت مطلوب برای رسیدن به آن را واقع‌بینانه ترسیم کرده است. عدالت به شکل کامل محقق نمی‌شود و صلح بر سراسر گیتی مستقر نمی گردد اما «شناسایی»، محور رفتار و کنشگری بازیگران بین‌المللی خواهد بود. تمام تلاش و کوشش بازیگران به «شناسایی شدن» معطوف خواهد بود و به وضعیتی قابل قبول خواهد رسید.

ونت در این مقاله خوانشی از دولت جهانی ارائه داده که حتی برای کسانی که از نگرش واقع‌بینانه به جهان سرخوش و سرمست هستند نیز قابل توجه است. برای واقع‌گرایانی که مفروض می‌گیرند انسان‌ها امنیت فیزیکی می‌خواهند و برای امنیت مبارزه می‌کنند. از منظر واقع گرایان آنارشی تداوم پیدا می‌کند و جنگ و خشونت کالای پررونق روابط بین‌الملل خواهد ماند. دلیل استمرار آنارشی و امکان جنگ هم این است که دولت ها و کشورها متفاوتند و به همین دلیل میان خود و دیگری مرز ترسیم می‌کنند. اما طبق طرح فلسفی- نظری ونت، اگر غیریت‌سازی این مرزها با «شناسایی» متقابل تعدیل شود، می‌توان به وضعیتی جز محتوم بودن جنگ امیدوار بود.

ترجمه ایده دولت جهانی الکساندر ونت این فرصت را در اختیار علاقمندان فارسی زبان ایده‌های اصلی روابط بین‌الملل قرار می‌دهد تا آن را به شکل کامل و بهتر درک کنند. ایده‌ای که مطالعه آن برای جهان متشکل از بازیگران متکثر اثرگذار جهانی (افراد، گروه‌های اجتماعی، سازمان‌های بین‌المللی، شرکت‌های چند ملیتی و فراملیتی، اتحادیه‌های منطقه‌ای و دولت‌ها) و حتی گاهی آشوبناک (تروریسم فرامرزی و فراملیتی) اهمیتی دوچندان دارد.

سلیمی پیش از این و در کتاب تالیفی «نگرشی نو به تاریخ روابط بین‌الملل» نگرشی مشابه را برای روایت تاریخ روابط بین‌الملل تا پایان جنگ جهانی دوم در پیش گرفته بود. نگرشی که نه به شکل هگلی و دولت محور با ماهیتی جبرباورانه و تاریخی، بلکه بیشتر معناگرایانه و فردی و در نتیجه به غایت اسلامی- ایرانی، حرکت به سمت «به هم پیوستگی» و رهایی‌بخشی را واقعیت جامعه بشری می‌داند.

کتاب «چرا دولت جهانی اجتناب ناپذیر است» در 157 صفحه در تیرماه 1400 از سوی انتشارات علمی منتشر شده است.

* علی اسمعیلی اردکانی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی می باشد.