حضور پررنگ مددکاران اجتماعی؛ نیاز امروز مراکز مشاوره دانشگاهی است

آخرین آمار منسجم از مراکز مشاوره از 86 دانشگاه نشان می‌دهد که هنوز 26 دانشگاه سراسری و دولتی در مراکز مشاوره، مددکار اجتماعی ندارد. در چندین هزار نفر کارمند دانشگاهی نیز تنها 125 مددکار اجتماعی به صورت تمام‌وقت یا پاره‌وقت در دانشگاه ها فعالیت می‌کنند. در این گزارش به راهکارها، موانع و فرصت‌های پیشروی مددکاری در جامعۀ دانشگاهی می‌پردازیم.

به گزارش عطنا، دومین نشست کشوری «مددکاران اجتماعی مراکز مشاوره دانشگاه‌ها به مناسبت روز جهانی مددکاری اجتماعی» با شعار «مددکاری اجتماعی، تقویت همبستگی و پیوند اجتماعی در دانشگاه» سه‌شنبه، ۱۲ اسفندماه به میزبانی مرکز مشاوره و بهداشت روان دانشگاه علامه‌طباطبایی، به همت معاونت دانشجویی دانشگاه علامه‌طباطبایی با همکاری دفتر مشاوره و سلامت وزارت علوم، تحقیقاتت و فناوری در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه علامه‌طباطبایی برگزار شد.

این نشست سه بخش «افتتاحیه»، «مددکاری اجتماعی در مراکز مشاوره؛ چالش‌ها و نیازها» و «مددکاری اجتماعی؛ تقویت همبستگی و پیوند اجتماعی در دانشگاه» داشت.

گزارش افتتاحیه را در (اینجا) بخوانید؛ در ادامه گزارش نشست تخصصی «مددکاری اجتماعی در مراکز مشاوره؛ چالش ها و نیازها» را که مددکاران اجتماعی دانشگاه‌های شاهد، علامه طباطبائی و دانشگاه تهران به ارائه نتایج تحقیقات و دستاوردهای خود پرداختند، می‌خوانیم.

من هستم چون ما هستیم

نخستین سخنران این نشست، مسعود ظفر، مددکار اجتماعی مرکز مشاوره دانشگاه شاهد، درباره چالش‌های مددکاری اجتماعی در مراکز مشاوره گفت: دانشگاه علامه طباطبایی مهد مددکاری ایران است به طوری که کسانی مثل من هم که در دانشگاه شاهد درس خوانده‌اند، از استادان بزرگ رشته مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی بهره برده‌اند.

شعار سال 2019 فدراسیون بین‌المللی مددکاری اجتماعی «من هستم چون ما هستیم» بود. در سال 2020 نیز تاکید بر ترویج روابط انسانی بوده و این روند با توجه به شرایط شیوع ویروس کرونا ادامه دارد. مراکز مشاوره دانشگاه‌ها همیشه باید در طرح‌های مختلف دانشگاه‌ها حضور داشته باشند تا بتوانند بررسی‌های لازم را انجام دهند تا هیچ طرحی در دانشگاه آسیب‌زا نباشد. درواقع می‌توان گفت کار مراکز مشاوره تنها به دانشجویان ختم نمی‌شود؛ بلکه در کنار کار با دانشجویان از سطح خرد به سمت سطح کلان حرکت می‌کنند و در سطح دانشگاه نیز به فعالیت می‌پردازند.

همواره مددکاری اجتماعی با دو بال حرکت می‌کند؛ عدالت اجتماعی و حقوق بشر. احترام به تفاوت‌ها نیز جزء اصول اساسی آن است. به همین دلیل در همه فعالیت‌ها مداخلات مددکاری اجتماعی در کنار مداخلات روان‌شناسی ضروری است. درواقع مددکار اجتماعی نقش میانجی را در مرکز مشاور ایفا می‌کند.

مددکاران اجتماعی در مراکز مشاوره موفق حضور دارند

همچنین مددکار اجتماعی می‌تواند نقش پژوهشگر یا سازمان‌دهنده را داشته باشد، هرچند که این نقش درحال حاضر کمتر به چشم می‌خورد. در کانون‌های همیاران سلامت این نقش رهبری و سازماندهی به مددکاران اجتماعی سپرده شده است.

فقط در مرکز مشاوره موفق است که خدمات مددکاری اجتماعی در سه سطح فردی، گروهی و جامعه‌ای اجرا می‌شود و اگر در دانشگاه و مراکز مشاوره مددکار اجتماعی وظایف خود را به خوبی انجام ندهد، نمی‌توان اسم آن مرکز را مرکز مشاوره موفق گذاشت.

باید از خود بپرسیم فایده حضور مددکار اجتماعی در مرکز مشاوره چیست؟ مددکاران اجتماعی رفتارهای پرخطر و آسیب‌های مختلف تحصیلی، عاطفی و ... را در دانشگاه‌ها شناسایی می‌کنند و درصدد حل این مشکلات بر می‌آیند. گاهی اتفاقاتی می‌افتد که مددکاران اجتماعی وارد عمل می‌شوند؛ برای مثال در موضوع تحصیل افراد از IQ بالایی برخورداراند، اما به دلیل مشکلات اجتماعی و یا خانوادگی از تحصیل باز می‌مانند و دچار افت تحصیلی می‌شوند. مثل دانشجویان نان‌آور خانه، دانشجویان ترنس و ... که مددکار اجتماعی به حل مشکلات آن‌ها کمک می‌کند. همچنین مددکاران اجتماعی در مسائلی مثل خودکشی، ازدواج و طلاق، مسائل و مشکلات خانوادگی می‌توانند ورود پیدا کنند.

30 درصد دانشگاه‌ها مددکار اجتماعی ندارند

نیاز امروز دانشگاه این است که مددکار اجتماعی در کنار مشاوران و روانشناسان حضور داشته باشد؛ چراکه روانشناسی و مشاوره نمی‌تواند به تنهایی پاسخگوی بعضی از نیازها باشد. سرعت رشد آسیب‌ها بالا‌تر از سرعت رشد ما است، پس باید توجه ویژه‌ای به این موضوع شود.

آخرین آمار منسجم از مراکز مشاوره از 86 دانشگاه نشان می‌دهد که هنوز در 26 دانشگاه سراسری و دولتی در مراکز مشاوره، مددکاران اجتماعی ندارد و 30 درصد دانشگاه‌های کشور مددکار اجتماعی ندارند. در چندین هزار نفر کارمند نیز تنها 125 مددکار اجتماعی به صورت تمام‌وقت یا پاره‌وقت در دانشگاه ها فعالیت می‌کنند.

درحالیکه ظرفیت‌های ویژه‌ای برای مددکاران در مراکز مشاوره وجود دارد که عبارتند از؛

• اجرای طرح سیمای زندگی که بخش اعظم این طرح اجتماعی است و بر بخش فردی غلبه می‌کند و لازمه تحقق آن حضور مددکاران اجتماعی است.


• تدوین و ارتقای برنامه‌ها مبتنی بر ارتقای سرمایه‌های اجتماعی مثل کانون همیاران سلامت روان، غربالگری مشکلات اجتماعی در کارنامه سلامت روان دانشجویان.


• پیش‌بینی اداره «مددکاری اجتماعی» در دفتر مشاوره و سلامت روان دانشگاه‌ها و تشکیل کارگروه مددکاری اجتماعی


• ساستگذاری و توجه ویژه به خدمات مددکاری اجتماعی


• توجه به حمایت، کادرسازی، آموزش و توانمندسازی مددکاران اجتماعی مراکز مشاوره دانشگاهی


• در اختیار داشتن نیروهای با تجربه و ساعی در حرفه مددکاری اجتماعی


• توانایی این حرفه در برنامه‌ریزی و اقدامات اجتماعی و توانمند سازی

چالش‌های مددکاری اجتماعی در مراکز مشاوره

با وجود این ظرفیت‌ها، همچنان مددکاران اجتماعی در مراکز مشاوره و سلامت روان دانشگاه‌ها با چالش‌های جدی مواجه‌اند که عبارتند از؛

• اطلاعات سیاستگذاران و مسئولان از این حرفه کلی است و با نقش‌های تخصصی مددکاران اجتماعی آشنایی ندارند.


• متخصصان مددکاری اجتماعی در سیاستگذاری‌های کلان و تدوین برنامه‌های مداخله‌ای در حوزه کاری خود نقش غالب را ندارند.


• آموزش مددکاری اجتماعی در ایران به لحاظ کمی و کیفی با نیاز جامعه و دانش روز فاصله دارد.


• فعالیت‌های این حوزه مختص به سیاست‌ها و شرایط سازمانی است. لذا وابستگی به دانش بومی و دورن‌سازمانی دارد. اگر مددکار یک مرکز مشاوره عوض شود، بسیاری از دستاوردهای مرکز مشاوره را با خودش خواهد بود. این در حالی است که در رشته‌هایی مثل مشاوره و روانشناسی چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد.


• تمرکز مددکاری اجتماعی در ایران روی آسیب‌های اجتماعی و توانبخشی است؛ درحالیکه مددکاران اجتماعی م‌ توانند در حوزه دانشجویی نیز فعالیت کنند.


• شغل ثابت برای مددکاران اجتماعی وجود ندارد و حقوق و مزایا آن‌ها با روانشناسان و مشاوره هم‌سطح برابر نیست.


• افرادی که در این حرفه فعالیت می‌کنند، مدرک مرتبط ندارند.

تجارب زیسته حرفه‌ای مددکاران اجتماعی مراکز مشاوره دانشجویی

سخنران دوم در این پنل تخصصی آزاده آزادی، مددکار مرکز مشاوره و سلامت روان دانشگاه علامه طباطبائی بود که در زمینه «تجارب زیسته حرفه‌ای مددکاران اجتماعی مراکز مشاوره دانشجویی» نتایج تحقیق خود را ارائه داد:

بعضی از مددکاران اجتماعی در حوزه کاری خود فرسودگی شغلی را حس می‌کردند و عواملی را برای بهبود شرایط مددکاران اجتماعی ذکر می‌کردند. یک سری از این عوامل روانشناختی مرتبط با رضایتمندی شغلی است که در ادامه ذکر خواهد شد.

• صبور و بردبار بودن در تقابل با مراجع


• احساس رضایت درونی و شغلی به دلیل عشق‌ورزی به حرفه یاورانه


• تقویت حس معنوی با دیدن نتیجه کار و تغییر در سرنوشت مددجو و مراجع


• احساس شادمانی ناشی از مفیدبودن و موثربودن با ایجاد توانمندی مراجعان


• کسب تجارب زیبای شغلی نظیر اشتغال‌زایی در دانشجویان، حل تعارضات دانشجویی، گروه همیاران سلامت روان


• تقویت رشد فردی

در مقابل نیز عواملی وجود دارد که منجر به نارضایتی شغلی مددکاران می‌شود. این عوامل سازمانی است. برای مثال گاهی مددکاران با ارجاع غیرحرفه‌ای از بخش‌های دیگر به خودشان مواجه می‌شوند و یا کارکنان و دیگر اعضای سازمان شناخت و آگاهی درستی از جایگاه مددکاران اجتماعی ندارند و دخالت‌های نامناسب در کارهای مددکار می‌کنند.

خودمراقبتی و دیگرمراقبتی از مهمترین اهداف مددکاران اجتماعی دانشگاه تهران است

خانم اسدی مددکار اجتماعی دانشگاه تهران نیز در پایان این نشست به ارائه گزارشی از فعالیت‌های مددکاران مرکز مشاوره و سلامت روان دانشگاه تهران در دوران کرونا پرداخت. همچنین پیشنهادهایی برای بهبود شرایط دانشجویان در پساکرونا ارائه کرد.

در سال 1399 مرکز مشاوره دانشگاه تهران برای تحقق شعار روز جهانی مددکاری اجتماعی در زمینه‌های خودمراقبتی و دیگرمراقبتی گام برداشت. کرونا یک بیماری است اما فراتر از یک بیماری عمل کرده و نه تنها سلامت جسمانی بلکه همه ابعاد زندگی بشر را تحت شعاع قرار داده و کارکردها و ثبات زندگی افراد را به‌هم ریخته است.

در مرکز مشاوره دانشگاه تهران مددکاران اجتماعی فعالیت‌های خود را در زمینه بازسازی افراد به لحاظ اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ... متمرکز کرده‌اند.

خدمات مرکز مشاوره دانشگاه تهران در دوران کرونا

خدمات مرکز مشاوره دانشگاه تهران در دوران کرونا عبارتند از؛

• ایجاد سامانه و نرم‌افزار مددکاری در دانشگاه؛ 700 نفر از افراد آسیب‌دیده در این سامانه ثبت شده‌اند و مددکاران به کار آن‌ها رسیدگی می‌کنند.


• طرح پایش و غربالگری دانشجویان، تماس مجدد با آن‌ها و ارزیابی و شناسایی دانشجویان نیازمند مثل دانشجویان بازمانده از تحصیل. هدف از این کار ایجاد عدالت اجتماعی است به طوری که همه دانشجویان اعم از دانشجویان مناطق محروم یا تحت پوشش مرکز مشاوره، از خدمات استفاده کنند و تسهیلات، امکانات و خدماتی به آن‌ها اختصاص داده شده است. همچنین با همکاری دیجی‌کالا به دانشجویان نیازمند گوشی موبایل اهدا شد. وام‌های شرافتی و بن خرید از دیگر خدمات مرکز مشاور دانشگاه تهران در دوران کرونا بود.


• برگزاری مسابقه‌های گوناگون مثل دومینو و پانتومیم مجازی برای ایجاد نشاط در میان دانشجویان.


• غربالگری دانشجویان معلول و ارتقای سلامت آن‌ها؛ 151 دانشجو از خدماتی مثل تجهیزات آموزشی، کمک هزینه درمان و کمک هزینه کتاب الکترونیک برخوردار شدند.


• حمایت روانی و اجتماعی از دانشجویان، پیگیری از مشکلات تحصیلی آن‌ها و ارتباط با دانشجویانی که مبتلا به ویروس کرونا شده‌اند.


• اعطای خوابگاه خودگردان به دانشجویانی که مشکلات جدی داشتند و می‌بایست از شرایط تنش‌زا فاصله بگیرند.


• برگزاری طرح‌های «همدلی» و «خوشامدگویی» که مختص دانشجویان جدیدالورود بود.

حدود 80 درصد دانشجویان از امکانات لازم برخوردار بودند

در واکنش به این طرح‌ها دانشجویان دیدگاه‌های مثبتی داشتند و معتقد بودند این طرح‌ها در ایجاد احساس تعلق به دانشگاه، فضای همدلانه، ایجاد حس هویت دانشجویی، ایجاد حس ارزشمندی در دانشجویان، چالش‌های زندگی دانشجویی و افزایش سرمایه اجتماعی موثر بوده‌اند.

در این بررسی ها به این نتیجه رسیده ایم که حدود 80 درصد دانشجویان از امکانات لازم برخوردار بودند

بر اساس طرح همدلی و تئوری مداخله 3 الگو ارائه شد:

• الگوی تعادل (وجود نداشتن مشکل): در این مدل ما وظیفه داریم که به دانشجویان کمک کنیم تا کارکردهای خودشان حفط کنند.


• الگوی منجمد: دانشجویانی که مبتلا به اختلال PTSD و مشکلات متعدد روانی شدند.


• الگوی رشد: بعد از بحران اتفاق می‌افتد و دانشجو برای از سرگیری کارکردهایش اقدام می‌کند. (PTG)

بر اساس این الگوها ما در دو محور اصلی سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی و آموزش و تحصیل فعالیت کنیم. در دوران کرونا دانشجویان دچار عوارض جسمانی ناشی از ابتلا به کرونا، اختلالات روانی و مشکلات اجتماعی نظیر افزایش خودکشی می‌شوند و وظیفه ماست که این بحران‌ها را به حداقل برسانیم. در حوزه تحصیل نیز مشکلاتی در دانشجویان مثل اهمال‌کاری تحصیلی، سنوات و تاخیر در فارغ‌التحصیلی و نیاز به برنامه‌ریزی تحصیلی دیده می‌شود.

البته باید در نظر بگیریم که فعالیت مددکاران اجتماعی تنها به دوران شیوع کرونا محدود نمی‌شود و برای دوران پساکرونا نیز مددکاران اجتماعی می‌بایست خدمانی نظیر غربالگری مجدد دانشجوبان، پیگیری مجدد از دانشجویان، تمرکز بر دانشجویان خوابگاهی و حل تعارضات آن‌ها، آموزش و حساس‌سازی کارکنان و تاکید بر شناسایی دانشجویان در معرض خطر، مهارت‌آموزی و توانمندسازی و ... را به دانشجویان ارائه دهند.

خبرنگار: فاطمه ملک‌پائین