نمره ایران از تورنمنت کرونا ؛ معمولی و متوسط

نمره ایران از تورنمنت کرونا ؛ معمولی و متوسط است؛ نمره چهار کارشناس سیاستگذاری به عملکرد ایران در پاندمی کرونا نه خوبِ خوب است و نه خیلی بد.

به گزارش عطنا، نشست «بررسی اقتصادسیاسی کرونا» در دانشگاه علامه طباطبایی با ارزیابی چندجانبه بحران پاندمی و عارضه‌یابی مشکلات دستگاه سیاستگذاری ایران در این مسئله فراگیر همراه بود.

تاکید روی اهمیت سرمایه‌گذاری در تامین اجتماعی به عنوان ضربه‌گیر رفاه طبقات فقیر در کنار استفاده از تجربیات جهانی برای مقابله بهتر با پاندمی کرونا از مهمترین نکاتی بود که مورد تاکید چهار استاد و کارشناس حوزه اقتصاد سیاسی و سیاستگذاری قرار گرفت.

این ویروس چه تاثیری بر روند اقتصاد جهانی می‌گذارد؟

این نشست که به همت گروه اقتصاد سیاسی و سیاستگذاری عمومی دانشگاه علامه طباطبایی به صورت مجازی و با حضور دکتر غلامرضا حداد، مدیر این گروه علمی، دکتر علی سرزعیم،عضو هیات علمی موسسه بیمه اکو، دکتر آرین دانشمند عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و آقای حمید آذرمند پژوهشگر اقتصاد سیاسی برگزار شد، حاوی نکات بسیاری بود.

بررسی نقاط قوت و ضعف، نحوه عملکرد سیاستگذاران در اقدام علیه بیماری فراگیر و نیز ارائه پیشنهاداتی برای بهبود شرایط اقتصادی کشور از اهم مواردی بود که در این نشست مورد تاکید قرار گرفت.

در ابتدای این نشست تخصصی، غلامرضا حداد استاد دانشگاه علامه طباطبایی به عملکرد دولت ایران در حمایت از اقشار اجتماعی در دوره کرونا پرداخت و ضمن بررسی الگوی مطلوب حمایت اجتماعی در بلایا و بحران‌ها، سیاستگذاری اقتصادی ایران به فاصله یک سال پس از آغاز کرونا را مورد کاوش قرار داد.

دبیر این نشست در ادامه ضمن تشریح نحوه ورود رهیافت نئولیبرالیسم به مبحث کالای عمومی که در واکنش به تز دولت‌ رفاه حادث شده، یادآور شد: با خصوصی شدن کالاهای عمومی مثل بهداشت و آموزش که ناشی از ورود نئولیبرالیسم به عرصه خدمات عمومی است، اکنون دولت توانایی این را دارد که دوباره با شیوع ویروس کرونا، به عرصه عمومی بازگشته و به حمایت از اقشار مختلف مردم بپردازد. حال مسئله این است با توجه به رکود اقتصادی ناشی از شیوع کرونا، این ویروس چه تاثیری بر روند اقتصاد جهانی می‌گذارد؟

وی در ادامه با اشاره به همه گیری کرونا در تمامی شئون اجتماعی به طرح سوال پرداخت و گفت : با توجه به اینکه افراد سطح بالا مثل بوریس جانسون نخست وزیر بریتانیا و دانلد ترامپ رییس‌جمهور ایالات متحده به این ویروس مبتلا شدند، آیا بحران کرونا طبقات مختلف اجتماعی-اقتصادی را چه درون ملت‌ها و چه در میان ملت‌ها به یک اندازه متاثر می‌کند؟

نمره ایران در بحران کرونا؛ نه خوب و نه بد

مدیرگروه سیاستگذاری عمومی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه خاطرنشان کرد: کم و کیف سیاستگذاری کرونا در دولت‌های مختلف نشان می‌دهد اقتصادسیاسی دولت‌ها تاثیری بارز روی نحوه مواجه دولت با بحران‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای نظیر پاندمی کووید-19 دارد.

علی سرزعیم نخستین میهمان این نشست بود که به ارائه سخنرانی در خصوص کیفیت سیاستگذاری ایران در بحران کرونا پرداخت. وی که در سال‌های اخیر به عنوان یکی از پژوهشگران جدی حوزه اقتصاد سیاسی و دولت شناخته شده، در این نشست دولت ایران را از منظر حمایت‌های اجتماعی و خدمات درمانی در دوران اپیدمی ارزیابی کرد.

معاون سابق وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی یادآور شد: دولت‌ها نقش‌های متعددی دارند و یکی از نقش‌های مهم دولت‌ها در جامعه،"نقش هماهنگ کننده" است. مثال مهمی که می‌توان در این زمینه زد، تردد درخیابان‌هاست که اگر از خود جامعه در زمینه نظم حین رانندگی، درخواست نظم شود،کار مشکل می‌شود. به همین جهت، برای حل این مساله نهادی لازم است تا هماهنگی‌های لازم برای تحقق این امر را فراهم سازد. دوره کرونا نیز به همین شکل است.

هماهنگی در زمینه اقتصادی از سوی دولت حیاتی است

این هماهنگی در زمینه فعالیت‌های اقتصادی از سوی دولت شدیدا لازم و حیاتی است. مثلا درباره تنظیم ساعت برای فعالیت اقتصادی، دولت باید الزاما وارد شود. پراکندگی واحدها و پیچیدگی اطلاعات موجود در این زمینه، امکان مدیریت چنین وضعیتی را از فعالان اقتصادی، اهالی بازار و کلا دست نامرئی بازار خارج می‌کند. همچنین تحلیل این اطلاعات برای عاملین اقتصادی دشوار است و دقیقا اینجاست که نقش هماهنگ‌کننده دولت وارد عمل می‌شود و تمام مشکلاتی که در اقتصاد اطلاعات زمینه ورود دولت را فراهم می کند، حاضر و آماده می‌شود. به همین دلایل ساده اما حیاتی است که به شکل طبیعی نقش دولت در بحران‌های فراگیر برجسته می‌شود.

این اقتصاددان در ادامه یادآور شد : سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا دولت نقش هماهنگ کننده را خوب ایفا کرده است یا نه؟ عده‌ای از دولت‌ها در نقش هماهنگ‌کننده ضعیف عمل کرده‌اند. برخی از دولت‌ها صرفا تحلیل اطلاعات و ریسک‌سنجی می‌کنند. در اینجا نقش دولت، نقش مغز متفکر است و مثلا اعلام می‌کند که قصد ماکزیمم یا حداکثر‌سازی فعالیت‌های اقتصادی را دارد یا قصد حداقل‌سازی فعالیت‌های اقتصادی را داریم که مقید به سطح خاصی از فعالیت‌های اقتصادی است. دولت در این شرایط، جوابی را پیدا کرده و آن را به جامعه دیکته می‌کند. از این زاویه می‌توان عملکرد دولت را مورد تحلیل قرار داد. در این زمینه،ایران «نه نمره خوب و نه نمره بد» می‌گیرد.

نمرۀ منفی برای تأخیر در مقابله با کرونا در ایران

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در این باره خاطرنشان کرد: دولت به دو دلیل در این زمینه نمره خوبی نمی‌گیرد: اولا؛ شروع مقابله با تاخیر زیاد بود. در ضمن سپردن کار به نهادی که به صورت تخصصی و محض به موضوع می‌نگرد یعنی وزارت بهداشت چندان صحیح نبود. این یک مساله ملی است و نیازمند فرماندهی از سوی ریاست جمهور یا مقام معظم رهبری است.

دوما؛ در زمینه کرونا، ما عملا شاهد چند پاره‌گی و رقابت‌های درون حاکمیت بودیم. این موضوع خود را در صحنه عمل نشان داد. مثلا در مقطعی، ستاد فرماندهی مقابله با کرونا اعلام کرد که از فلان روز، تمامی راه‌ها بسته می‌شود. بعد خود رئیس جمهور وارد عمل می‌شود. در آخرین دیدار سران ستاد با مقام معظم رهبری، رئیس جمهور پیشنهاد تاسیس یک قرارگاه را می‌دهد که تمام نهادهای حاکمیتی مثل نیروهای مسلح و قوه قضائیه نیز وارد عمل شوند.

سرزعیم در ادامه افزود: البته این موارد به این معنا نیست که عملکرد دولت فاجعه بوده چرا که دولت در شرایط تحریم، هم باید معیشت را حفظ می‌کرد و هم جان مردم را. ایران در این وضعیت، شرایط مناسبی نداشت. مثلا ذخیره و منابع ارزی در دوره تحریم بیشتر از درآمدهای غیرنفتی و معاملات مرزی به دست می‌آمد، به خاطر کرونا ضربه سنگینی خورد. در این شرایط، دولت که از طرفی باید مواظب اقتصاد باشد و از طرف دیگر مواظب شرایط کرونا، عملا گزینه‌های اندکی داشت.

نقش تامین اجتماعی در دوران شیوع کرونا

البته درباره این وضعیت، ایران دو شانس تاریخی هم آورده که ناشی از اشتباهاتی بزرگ در گذشته بوده‌اند اما در دوره کرونا تا حدی به نفع کشور عمل کردند. نخست اینکه طرح تحول سلامت به جای مقوله پیشگیری روی مقوله درمان سرمایه‌گذاری کرد. این امر در شرایط عادی، کاری بهینه نیست و جهان اغلب سرمایه‌گذاری روی مقوله پیشگیری را می‌پسندد که توجیه و منفعت بیشتری دارد. اما این سرمایه‌گذاری در شرایط کرونا به درد خورد و وجود امکانات وسیع درمانی، کمک شایانی به نظام درمانی کشور کرد. دوم اینکه به صورت طبیعی، چون از ابتدای سال 97 ایران تحریم شد، شرکت‌ها به سرعت انبارهای خود را پر نمودند.

با آمدن کرونا، کل زنجیره تجارت جهانی قطع شد و به دنبال آن، تامین مواد اولیه نیز به مشکل خورد. اما در ایران، این مشکل بوجود نیامد؛ البته این کار در شرایط عادی بسیار غلط است، چون که موجب کمبود سرمایه در گردش خواهد شد. درعین حال، طبیعی است که در شرایط تحریم باید این اقدام صورت گیرد تا امنیت نسبی در منابع و ذخایر کشور ایجاد شود. نباید نزاع های مردم در جوامع مرفهی نظیر انگلستان و امریکا بر سر تامین اقلام اولیه بهداشتی را فراموش کنیم. این داستان تلخ در ایران اتفاق نیفتاد.

علی سرزعیم در ادامه به رابطه تامین اجتماعی با پاندمی و اهمیت سیاست رفاهی در شرایط شیوع ویروس کرونا پرداخت. وی افزود : برخی از ریسک‌ها برای افراد قابلیت بیمه دارند مثل تصادف یا آتش سوزی. در این شرایط، فرد توسط بیمه‌های خصوصی بیمه می‌شود و دولت فقط آن را اجباری می کند؛ چون این ریسک‌ها قابل محاسبه اند. اما برخی ریسک‌ها هستند که قابل بیمه نیستند مثل بیماری‌های دوران پیری.

بیمه‌های خصوصی نمی‌توانند پوشش لازم را اعمال کنند

در این شرایط، دولت نهادی تحت عنوان تامین اجتماعی را وارد عرصه می‌کند و ریسک دوران پیری و سالمندی را پوشش می‌دهد. با پوشش تامین اجتماعی، هم از لحاظ درآمد و هم از لحاظ هزینه درمان، خود را بیمه می‌کنیم. در مورد کرونا ابعاد کار بسیار وسیع‌تر است و بسیاری از افراد از ناحیه این بحران تحت تاثیر قرار می‌گیرند. اینجا به نظر می‌رسد که بیمه خصوصی نمی‌تواند نقش مهمی را ایفا کند و لازم است تا تامین اجتماعی وارد عرصه شود.

در این زمینه، به لحاظ هزینه‌های درمانی، دولت بسیار خوب عمل کرد که جلوه آن را در بیمارستان‌های تحت نظر دولت مشاهده کردیم. در این دوره حتی دیده شد که با توجه به گارد بسته بیمارستان‌های خصوصی، بعضا اقشار ثروتمند نیز از خدمات بیمارستانی تامین اجتماعی استفاده کردند. فرقی هم بین فقیر وغنی دیده نشد.

تحصیلکرده دانشگاه میلان در ادامه تصریح کرد: دیگر کارکرد تامین اجتماعی، تقویت مصرف است. در دوره پاندمی در همه جای جهان نگرانی جدی درخصوص افت شدید درآمدی وجود داشت. مصرف هم در این شرایط افت کرد. بیمه‌های خصوصی معمولا نمی‌توانند در برابر بیکاری، از کار افتادگی و ...، پوشش لازم را اعمال کنند. به همین جهت، اینجاست که تامین اجتماعی نقشی حیاتی ایفا می‌کند و وارد نقش عمومی‌اش می‌شود. در ایران در این زمینه با یک خلا جدی روبرو هستیم. بخشی از جامعه هیچ پوششی از نوع تامین اجتماعی ندارند و چون کرونا به این قشر از جامعه بیشترین آسیب را وارد کرد، اعضای این طبقه عملا در دوره پاندمی خلع سلاح شدند. مثلا دستفروشانی که به خاطر ملاحظات بهداشتی، با مشتری کمتری روبرو شدند یکی از مهمترین نقاط حساس جامعه از این منظر بودند. بنابراین این جایی است که تامین اجتماعی لازم است ورود کند.

واکسیناسیون و سیاست بهینه در برابر کرونا

در ادامه بحث، آرین دانشمند عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی ضمن ارائه مدلی از نحوه مواجهه با بحران پاندمی در ایران، به بررسی عملکرد کشور در مقابله با ویروس کووید19 پرداخت. دانشمند که این مدل را با همکاری علی مزیکی دیگر عضو هیات علمی دانشگاه علامه طراحی کرده است، تصریح کرد: پیامدهای اقتصادی کووید 19 بر کسی پوشیده نیست و هردو گروه مردم مبتلا و غیر مبتلا از ناحیه این ویروس عمیقا تحت تاثیر قرار گرفتند.

اثرات هم بیشتر به شکل اقتصادی بود و ما در این شرایط، بخش عظیمی از ثروت‌مان را از دست دادیم. از آنجا که نمی‌توان اظهار نظر دقیقی درباره پایان این اپیدمی داشت، اولویت اصلی باید کاهش نرخ سرایت در افراد باشد. با کمک واکسنی که احتمالا همه کشورها به آن کم‌کم دسترسی پیدا می‌کنند، تا حد زیادی می‌توان به خروج از این بحران امیدوار بود ولی این خروج آن هم در زمانی بسیار کوتاه، دشوار و نسبتا دور از تصور است.

این تحصیلکرده دانشگاه اسکس انگلستان در ادامه با مرور تجربه دو کشور کره جنوبی و ژاپن به عنوان دو تجربه موفق قرنطینه برنامه‌ریزی شده خاطرنشان کرد که قرنطینه هزینه‌های سرسام‌آوری برای کشورها دارد. در نتیجه زمان‌بندی و گستره قرنطینه کماکان محل بحث است. ازینرو درک ماهیت ابزارهای بهینه حمایت اجتماعی و نحوه عمل آنها به ما در ارزیابی دقیق از همه‌گیری تا حد زیادی کمک خواهد کرد.

وی در ادامه به تقسیم‌بندی‌های بلایای طبیعی اشاره می‌کند که اپیدمی نیز در کنار زلزله و آتشفشان جزء بلایا حساب می‌آید. دانشمند افزود: کووید19 مسائل جدیدی را در مدیریت بلایای طبیعی ایجاد کرده که یادآوری آنها حائز اهمیت است. برای نمونه ویژگی اصلی بلایای طبیعی این است که به عنوان رویدادهای نادر و غیرقابل پیش‌بینی شناخته می‌شوند.

کرونا در کنار غیرقابل پیش بینی بودن، تقریبا ناشناخته است

اما کرونا با سایر بلایای طبیعی تفاوتی مهم دارد. کرونا در کنار غیرقابل پیش بینی بودن، تقریبا ناشناخته است. یعنی هیچ ایده‌ای درباره آن وجود ندارد. تفاوت دیگری که کرونا با سایر بلایای طبیعی دارد، این است که بلایای طبیعی عادی و شناخته شده مثل سونامی و آتشفشان و زلزله، یک بخش از یک کشور را دچار آسیب دیده‎‌گی می‌کند و باقی کشور برای حل مشکل آن منطقه، بسیج می‌شوند.

ولی کرونا محدود به مکان و زمان نیست و همه را باهم درگیر می‌کند. پس در نتیجه طبیعی بود که همه با آمدن پاندمی غافلگیر شوند چرا که از اساس برنامه‌ای برای مقابله با آن طرح نشده بود. این بین گسترده بودن خدمات درمانی کمک شایانی به مقابله با کرونا کرد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ضمن توضیح مدل پیشنهادی خود و دکتر علی مزیکی پرداخت و اضافه کرد: داده‌های تجربی قابل تاملی که در زمینه کرونا راه را به سیاستگذار نشان دهد، وجود ندارد. از منظر علم اقتصاد، مدل‌سازی نظری می‌تواند تا حدی راهگشا باشد و مواردی را که می‌تواند در قطعات این پازل قرار گیرد در مدل نظری پیاده کند و از دل این مدل نظری، راه‌حل‌های بهینه استخراج کند. چرا راه حل بهینه؟ چون با توجه به محدودیت های بودجه در ایران، نمی‌توان با درآمد مردم و بودجه در اختیار دولت چندان بازی کرد.

این استاد دانشگاه سپس با آوردن شواهدی از تجربیات دولت‌های ژاپن و کره جنوبی و تخصیص درآمدهای مشخص در این زمینه، به تشریح مدل پیشنهادی خود پرداخت و به این موضوع اشاره کرد که سیاست‌های کرونایی دو دسته هستند: مشروط و غیرمشروط. کمک های غیرمشروط کمک‌های بلاعوضی هستند که به تمام مردم کشور پرداخت می‌شوند اما کمک‍‌های مشروط به افرادی خاص تعلق می‌گیرد.

در ایران،سرمایه گذاری مقادیر درآمدی وجود نداشته

از این منظر سه راه حل پیشنهاد می‌شود: اول اینکه سیاست بهینه در برابر کرونا، باید ترکیبی از مشروط و غیرمشروط باشد. دوم اینکه انتظار اثرات تخریبی بیشتر، دولت را به سمت ابزارهای همگانی هدایت می‌کند. سوم اینکه سیاست‌های قرنطینه، نیازمند اجرای سراسری هستند نه اجرای گزیده و محدود.

حمید آذرمند آخرین میهمان این نشست بود که با ارائه توضیحاتی در باب شرایط اقتصاد ایران در دوره کرونا، وضع اقتصادی کشور را با سایر ملل مورد بررسی قرار داد. آذرمند با اشاره به وضعیت تورم در سال 2019 عنوان کرد : در تمام جهان، متوسط نرخ تورم 3.5 درصد بوده است و در اتحادیه اروپا،1.2 درصد. در آمریکای لاتین هم نرخ تورم 7.7 درصد است.

در ایران اما متوسط نرخ تورم 35 درصد است. در زمینه عملکرد اقتصادی نیز، جهان از نرخ رشد اقتصادی 2.8 درصدی و اروپا از نرخ 1.3 درصدی برخوردار است. این عدد در  امریکای لاتین حدود 0است و در ایران در محدوده 6.5 – درصد قرار دارد.

مدیرکل پیشین اداره آمار بانک مرکزی در ادامه افزود: از سال 1370 تا اواسط دهه 80، ایران رشد اقتصادی متعادلی را طی می‌کند. معیارهای رشد در زمینه اقتصادی شامل رشد موجودی سرمایه ثابت خالص، سرمایه انسانی و بهره‌وری عوامل تولید است. خب مورد اول در ایران بیشتر وابسته به نفت است و سرمایه انسانی هم چیزی حدود 26درصد ارزیابی شده ضمن اینکه بهره‌وری عوامل تولید نیز در حد 0 است.

این تحلیلگر اقتصادی در ادامه به اشاره به وضعیت رشد اقتصادی ایران در اواسط دهه 80 تا دهه 90 تصریح کرد: در این دوره ما با کاهش رشد 13درصدی در اقتصاد مواجه شدیم. ایران در دوره قبل از کرونا شرایط اقتصادی بسیار بدی را نسبت به سایر نقاط جهان داشت. امروز اما درحال مدیریت کروناست و تا حدی توانسته شرایط خود را تثبیت کند.

خبرنگار: محمدحسین نگارستانی