«زبان سُغدی» واسط بین ایرانی‌ها و چینی‌ها در جادۀ ابریشم بود/ ایرانیان در آن زمان «مدیریت راهداری» داشتند

راه ابریشم باستانی به یک شبکه ارتباطی تاریخی مهمی در جهت رشد تمدن های شرق و غرب تبدیل شده بود؛ با آغاز فعالیت راه ابریشم روابط ایران و چین نیز گسترده‌تر شد و به همین دلیل راه ابریشم در تاریخ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران و چین در دوره اشکانیان و ساسانیان نقش مهمی در روابط دو امپراتوری ایران و چین داشته است.

به گزارش عطنا، بهرام امیر احمدیان، استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه علامه طباطبائی طی نشستی در موسسه آموزش عالی بیمه اکو به بررسی شهرهای تأثیرگذار ایران در سر راه جاده ابریشم پرداخت.

او در خصوص شرایط جاده ابریشم گفت: هنگامی که از جاده ابریشم سخن می گوییم باید ابعاد، گستره و عملکرد این شبکه ارتباطی را نیز در نظر داشته باشیم. اینکه این راه چه تاثیراتی در بین مردم و سرزمین‌های مسیر داشته است. با بروز ناامنی های پس از یورش مغولان در آغاز سده هفتم هجری در منطقه و به تبع آن کشف راه‌های دریایی، در هر دو سوی جاده ابریشم راه‌های جدیدی را برای دادوستد انتخاب کردند و آرام آرام مسیرهای سنتی راه ابریشم دگرگون و روابط بازرگانی و به دنبال آن روابط سیاسی بین ایران و چین دگرگون شد.

وی افزود: با عبور کاروان های حامل کالای گران‌بهای ابریشم از ایران برای رسیدن به روم، درآمدهای سرشاری نصیب امپراتوری ایران و دولتهای واقع در مسیر می شد و این روند طی سده‌ها فوایدی را از لحاظ اقتصادی به همراه داشت. مالیات های دریافتی از کاروان های عبوری در مسیر راه ابریشم بخشی از هزینه های نگهداری سپاه و  بودجه دولت های آن زمان را تأمین می کرد. با بروز ناامنی و تغییر مسیر کاروان های عبوری و متروکه شدن رفت و آمد ها در مسیر راه ابریشم، موجب کاهش درآمدهای امپراتوری های ایران شد.

او ادامه داد: بعد از حمله مغول در سال ۶۱۶ به قلمرو ایران، در مسیر کاروان‌های بین چین، ایران و روم، ناامنی ایجاد شد و دیگر این جاده (جاده ابریشم) اهمیت خود را از دست داد. این روند نه به معنای کاهش مبادله تجاری بین چین و امپراتوری روم، بلکه به سبب تغییر مسیر های مبادلاتی هم بوده است.

امیر احمدیان با اشاره به انحصار راه های عبوری کاروان ها بیان کرد: در برخی دوره های تاریخی زمانی که امپراتوری ایران با در نظر گرفتن انحصار راه های عبوری کاروان ها از قلمرو ایران، مطالبه مالیات های بیشتر می کرد، کاروان‌ها مسیرهایی با گذر از استپ‌های اوراسیا و عبور از شمال دریای خزر را بر می گزیدند و این هنگامی بود که امپراتوری چین در نظر داشت که در برابر انحصارطلبی ایران با دشمن ایران یعنی امپراتوری روم از در سازش در آید و مسیر هایی دیگر را انتخاب کند.

او در ادامه روایت کرد که جادۀ ابریشم راهی بود که افکار و فنون نیز از طریق آن می توانستند سراسر آسیا را در نوردند؛ همچنان که در عمل نیز چنین شد. برای مثال فن نوشتن در چین، همین دوره تحول یافت. می‌گفتند که این فن از ردپای پرندگان در شن الهام گرفته شده است؛ توصیفی که بسیاری از پژوهشگران یادآور شده اند که نشانگر خط میخی بین النهرین در آن زمان بود. نوآوری خط در چین، به دورۀ هوانگ تی، امپراتور زرد نسبت داده شده که معمولا از سال 2697 تا 2597 پیش از میلاد تاریخگذاری شده است.

وی افزود: در سنت اسناد کشف ها و اختراعات به این امپراتور، بدعت محاسبات ریاضی، چرخۀ 60 سالۀ تقویم چینی، پول، سنگ های ساختمانی، قطب نما، خیزران، برخی سازهای موسیقی، قایق، ارابه‌ای که با گاو نر کشیده می شد و داروهای پزشکی نیز به هوانگ تی نسبت داده شده اند.

وی ادامه داد: یک کشف دیگر دورۀ هوانگ تی که برای داستان ما بیشترین اهمیت را دارد، کشف ابریشم بود. روایات، افتخار این کشف را به سوگلی امپراتور، «لی- تزو» نسبت می دهند، همان زنی که چینیان تا قرن حاضر او را با عنوان «بانوی ابریشم» محترم داشته‌اند.

در روایت آمده است که او بر حسب سنت رایج زیر درخت توت در باغش قدم می زد که ناگهان پیلۀ سفیدی را روی برگ‌های درخت دید و آن را برداشت؛ این بانو با این پیله داشت بی خیال بازی می کرد که به طور تصادفی آن را در فنجان چایش انداخت و ناگهان دریافت که می تواند یک تار بلند سفید را از آن پیله بیرون کشد.

این استاد مطالعات منطقه ای در ادامه این نشست اظهار کرد: به راستی ما نمی دانیم پرورش کرم ابریشم چگونه و از چه زمانی آغاز شد، اما در نیمۀ هزارۀ دوم پیش از میلاد که چین تازه به آغاز ظهور در تاریخ مکتوب کرد، پرورش ابریشم به خوبی جا افتاده بود؛ ابریشم چین از راه‌های کوهستانی دشوار آسیا می گذشت و به دست بازرگانان آسیای میانه از راههای قدیمی به ایران و بین النهرین می رسید. اشکانیان، تا آنجا که دشت‌های ناآرام ترکستان اجازه می داد، تماس‌هایشان را با چینیان همچنان ادامه می دادند و بسیار علاقه‌مند بودند ابریشم بی همتای چینی را برای خودشان و کمی بعد برای خریداران غربی به دست آورند و از این راه، درآمدی برای ایران به وجود آورند. در این زمان، مهمترین خریدار غربی ابریشم می بایست مردم روم بوده باشند.

وی خاطرنشان کرد: در شرق، چینیان هنوز از میان قارۀ آسیا با اشکانیان در داد و ستد بودند. روشن نیست که آیا هیچ بازرگان چینی توانسته بود از سرزمین اشکانیان بگذرد و در فراسوی آن به قلمرو رومیان برسد یا نه. بی گمان منافع اشکانیان در به دست داشتن جادۀ ابریشم بود. سده‌های پی در پی که به احتمال زیاد از همین سدۀ نخست پیش از میلاد آغاز می شود، اشکانیان برای اینکه منافع واسطه‌گی را برای خودشان نگه دارند، اقوام دیگر را از عبور از سرزمینشان باز می داشتند.

امیر احمدیان در ادامه تصریح کرد: تاریخچه های چینی نشان می دهند که تا اواخر سدۀ نخست پیش از میلاد، هیچ سفیر رسمی از دودمان «هان» نتوانست به فراسوی اشکانی گام گذارد. اما در نخستین سال‌های امپراتوری روم، برخی نمایندگان غیر رسمی چین با آسیای میانه برای گسترش دامنۀ تجارتشان، می بایست از ایران گذشته به قلمرو امپراتوری روم رسیده باشند.

 این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: در این دوره نیز مانند سراسر تاریخ، سربازان و بازرگانان، مسافران عمدۀ جادۀ ابریشم بودند. دشورای های این جاده افراد خصوصی را به گشت و گذار در آن بر نمی انگیختند، در حالی که در دو سر جادۀ ابریشم که تحت نظارت امپراتوی های بزرگ بود، چنین گشت و گذارهایی امکان پذیر بود. اما در این دوره یک نوع مسافر مهم دیگر نیز در جادۀ ابریشم تحت عنوان رهگذران مذهبی پدیدار گشته بود ولی حتی این دسته از مسافران نیز برای گشت و گذار وارد این جاده نمی شدند، بلکه معمولاً با هدف تزکیۀ شخصی یا هدایت دیگران به این جاده پا می گذاشتند. مبلغان بودایی در این دوره از همه فعالتر بودند.

آغاز تاریخ روابط ایران و چین

استاد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبائی گفت: نخستین تماس میان دو دولت به سال 140 یا 141 پیش از میلاد باز می‌گردد. در این زمان دودمان «هان» بر چین و اشکانیان بر ایران فرمان می‌راندند. در این زمان از یک سو دولت هان در آسیای مرکزی پیش‌روی کرده و اشکانیان نیز بلخ را گشوده ‌بودند؛ ولی برخورد رسمی میان دو دولت چندین سال پس از آن رخ‌داد. در 115 پیش از میلاد، امپراتور چین به دلیل گشایش در داد و ستد و به ویژه در جست‌وجوی رمه‌های اسب یا همانطور که در تاریخ بدان اشاره شده، اسب‌های آسمانی یا اسب‌های فرغانه، سفیری را به همراه پیشکش‌هایی به دربار مهرداد دوم اشکانی فرستاد.

وی افزود: ضرباهنگ جادۀ ابریشم پس از سدۀ دوم میلادی برای یک هزار سال و اندی تعیین شده بود. امپراتوری‌ها ظهور و سقوط می کردند ولی بازرگانان و زائران به سفرهایشان در این جاده همچنان ادامه می دادند و کالاها و افکارشان را در گسترة 8هزار کیلومتری آسیا حمل می کردند. این چهار قدرت، چینی ها، کوشان ها، ایرانیان و رومیان در زمان قدرتمندیشان، زنجیرۀ بزرگی را در پهنۀ این قاره تشکیل می دادند.

بازرگانان سغدی

استاد مطالعات منطقه ای در ادامه این نشست اظهار کرد: در برقراری ارتباط اقتصادی بین چینی ها و ایرانیان و روم، لازم بود زبان مشترکی به کار گرفته شود که در آن دوره این امکان فراهم نبود. بازرگانان کمتر می توانستند کل ایران این مسیر را طی کنند؛ در حد فاصل بین امپراتوری ایران و چین، در منطقه ازبکستان و تاجیکستان کنونی اقوام ایرانی زندگی می کردند که در تاریخ از آنها به نام سغدی ها یاد می شود. این اقوام با زبان سغدی که یکی از زبان های خانوده زبان های ایرانی بود (و اکنون در دانشگاه تهران هم تدریس می شود) زبان واسط بین چین و ایران بود. سغدی ها کاروانسالاران زبر دستی بودند که از راه برقراری ارتباط و آگاهی به زبان های چینی می توانستند این ارتباط را برقرار سازند. از این طریق آنها ثروت می اندوختند و گاهی تجارت ابریشم بین شرق و غرب را نیز به انحصار در می آوردند.

وی در ادامه اظهار کرد: در این میان که چینی ها زبان چینی و ایرانی ها زبان های ایرانی داشتند برای ارتباط این کشورها نیازمند مترجمانی برای ارتباط بودن که این نقش بر عهده سغدی‌ها بود. اکنون تعداد اندکی از متکلمین به این زبان در بدخشان تاجیکستان و افغانستان زندگی می کنند. در واقع بازرگانان سغدی، جایگاه و اهمیت تجارت ابریشم را به دیپلماسی ابریشم تبدیل کردند و ابزار ارتباط بخشی از فرهنگ‌های سرزمین‌های شرقی و غربی آسیا بودند و این زبان به زبان مشترک تبدیل شده بود.

امیر احمدیان توضیح داد: سغدی ها که تابع کوشان ها بودند و در منطقه سمرقند زندگی می کردند، در کاروانسالاری حوزه های تاریم و پامیر تخصص داشتند، چندان که در این دوره، زبان سغدی در نیمۀ شرقی جاده ابریشم زبان همگان گشته بود. این ساربانان متخصص اگر نه در چانگ-آن [پایۀ اصلی جادۀ ابریشم] دست کم از تونهوانگ [بخش پایانی جادۀ ابریشم در غرب چین]  به سمت غرب، غالباً مسئولیت کاروان های تجاری را به دست می گرفتند.

وی ادامه داد: کاروان های عظیمی متشکل از 100 و گاه بیش از هزار شتر، در پهنۀ صحرا در زنجیره های مارپیچ به سوی غرب رهسپار می شدند. هرگاه که اوضاع سیاسی روا می داشت، این کاروان ها از این شاهراه روانه می شدند و قوس شمالی تاریم را زیر پا می گذاشتند اما زمانی که آرامش برقرار نبود، مواقعی که قوم هسیونگ-نو [هون‌ها] در تاخت و تاز بود، و یا اگر مقصد کاروان ها بلخ یا هند بود، آنها راه خشک تر ولی امن تر جنوبی را بر می گزیدند؛ مسیر لولان از همه کم طرفدار تر بود، زیرا این منطقه به سرعت داشت خشک و برهوت می شد؛ کوشان ها نیز مانند چینی ها رشته قرارگاه هایی را برای محافظت هرچه بیشتر کاروان ها در برابر راهزنان ساخته بودند.

وی با تأکید بر دوره اشکانیان اظهار کرد: در دوره اشکانیان-که هم‌زمان با چیرگی دودمان هان بر چین بود-پیوندهای بازرگانی میان دو کشور گسترش و رو به فزونی یافت دو طرف سفیرانی میان یکدیگر رد و بدل نمودند و سیاحانی از چین نیز از ایران دیدار نمودند؛ دو کشور محصولاتی را به همدیگر معرفی نمودند که برجسته‌ترین آنان ابریشم چین بود.

وی افزود: مسیر بازرگانی این کالای ارزشمند از چین به اروپا از ایران می‌گذشت و «راه ابریشم» نام‌داشت، در زمان ساسانیان روابط دو کشور فراز و نشیب بسیاری داشت و ایرانیان بازرگانی ابریشم را در انحصار خویش گرفته بودند.

این انحصار سبب کینه‌توزی‌های بزرگی گشت و چین به دشمنان ایران چون روم پیوست؛ با تازش عربها به ایران، ساسانیان از امپراتور چین یاری خواستند و سپس گروهی از آنان از جمله دودمان ساسانی به دربار این کشور پناهنده شدند.

وی ادامه داد: در دوره کوتاه صلح اشکانیان با رومی ها، اشکانیان از عرصۀ کالاهای تجملی دلخواه رومیان بسیار خرسند بودند؛ یونانیان، سوریان، کلیمیان، ارمنیان، و دیگرانی که تحت سلطۀ سلوکیان در جادۀ ابریشم دست اندرکار بازرگانی بودند، تحت فرمانروایی اشکانیان نیز همچنان به عنوان شهروندان محترم امپراتوری اشکانی زندگی می کردند.

ارزش جاده ابریشم برای اشکانیان

امیر احمدیان با اشاره به ارزش جاده ابریشم برای اشکانیان گفت: اشکانیان به ارزش چیرگی خود بر جاده ابریشم نیز به خوبی آگاه بودند از آنجا که در آسیا هیچ راه دیگری به گرد جاده ابریشم نمی رسید، اشکانیان با در دست داشتن انحصار تجارت بر این جاده، عوارض سنگینی بر کالاهایی می بستند که از سرزمین آنها می گذشت؛ این عوارض در واقع بخش مهمی از درآمد های دولتی آنان را فراهم می ساخت.

وی افزود: بازرگانان، زائران، جويندگان همسران ثروتمند، سربازان، ماجراجويان، مهاجران، بازيگران دوره گرد و پناهندگان، سال های متمادی در مسير جاده ابريشم مسافرت کرده اند. تاريخ سنتی گشايش اين جاده، سال 105 يا 115 پيش از ميلاد است؛ زمانی که چينی ها تا نيمه راه آسيا به پيش رفتند و به مسير مشابهی که از مديترانه به آسيای مرکزی کشيده شده بود برخورد کردند اما جاده ابريشم در واقع کهن تر از اين است و شايد دو هزار سال و حتي بيش از اين، قدمت داشته باشد؛ اين جاده دست کم برای چهار هزار سال، راه ارتباطی اصلی ميان مديترانه و چين بود.

وی ادامه داد: جاده ابریشم راه تجارت زمینی چین با آسیای جنوبی، غربی و اروپا و آفریقا از راه آسیای مرکزی در روزگار قدیم بود. به سبب آنکه بسیاری ابریشم و پارچه‌های ابریشمی چین از این جاده به غرب توزیع می‌شد، بدین سبب «جاده ابریشم» نام گرفت. سلسله هان تجارت با فرهنگهای باستانی را آغاز کرد.

بازیگران اصلی سلسله هان و روم بودند

استاد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبائی در خصوص نقش سلسله هان و روم گفت: سلسله هان حدود 400 سال برقرار بود (از 206 پیش از میلاد تا 220 پس از میلاد). این همان دوره ای بود که امپراتوری روم در آغاز دور خود بود؛ جاده ابريشم تنها يک جاده ساده بين چين و روم نبود. اين شبکه ای از راه ها بود که از يک مرکز تجاری به مرکز تجاری ديگر مرتبط می شد.

وی افزود: بازرگانان در مسیر راه ابریشم با خطراتی مانند سختی آب و هوا و عوارض جغرافیایی: سرما، گرما، بادهای وحشی و خطرات محیطی شامل: دزدان و راهزنان، حیوانات وحشی و مارها، روبه رو می شدند.

وی در پاسخ به این سوال مبنی بر اینکه این راه چه مزایایی برای چین داشته است گفت: این مزایا عبارت بودند از: زانگ كيان (بنيانگذار جاده ابريشم) اساساً به دنبال يافتن متحدانی از مردمان غرب براي جنگ با هون ها بود؛ او به دنبال كشف كالاهاي جديدي بود كه مي توانست به چيني ها ياري رساند که این کالاها عبارت بودند از: اسبهای بزرگتر، قوی تر و سريع تر (عربی)، محصولات جديد(برای مثال انگور)، ظروف شيشه ای از شيشه های دميده شده، طلا، نقره و جواهرات گرانبها.

امیراحمدیان در خصوص منافع امپراتوری روم از تجارت با چین توضیح داد: اين بستگي به آن داشت كه مردم در كجا زندگي می كردند؛ روم از زمان‌های دراز ابريشم را مي شناخت، تنها ثروتمندان استطاعت آن را داشتند كه قطعه كوچكی از آن را برای آويزان كردن از شنل خودشان بكار ببرند. آنها هم چنين خواستار ادويه جات و عاج، ظروف ارزشمند(چينی)، پنبه نسوز برای پارچه های ضد آتش و مهم تر از همه ابريشم بودند.

وی افزود: ولی مخاطرات این ارتباط بهره هایی را هم به دنبال داشت اینکه شتران و گاوان نر كوهان‌دار (ياك) رفت و آمد در «جاده» را ممكن می ساختند؛ شتران به شرق می رفتند و ياك ها  به غرب سفر می كردند؛ شرق و غرب آنچه دوست داشتند به دست می آوردند؛ فرهنگ نيز مبادله می شد؛ در کنار همه اینها ميوه، سبزيجات،  نودل، كمان، باروت (تسليحات نخستين) نیز مبادله می شد.

امیر احمدیان با بیان اینکه نمونه ای از تجارت بین المللی را می توان در یکی از حکایت های بوستان سعدی یافت گفت: بازرگانی را شنیدم که 150 شتر بار داشت و 40 بنده خدمتکار؛ شبی در جزیره کیش مرا به حجره خویش در آورد همه شب نیارمید از سخن های پریشان گفتن که فلان انبازم به ترکستان و فلان بضاعت به هندوستان است و این قباله فلان زمین است. گاه گفتی خاطر اسکندری دارم که هوایی خوشست باز گفتی نه که دریای مغرب مشوشست سعدیا سفری دیگرم در پیشست اگر آن کرده شود بقیت عمر خویش به گوشه بنشینم.

گفتم آن کدام سفرست؟ گفت گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم قیمتی عظیم دارد و از آنجا کاسه چینی بروم آرم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینه حلبی به یمن و برد یمانی به پارس و زان پس ترک تجارت کنم و بدکانی بنشینم.

روند تجارت بین شرق و غرب ادامه داشت

این استاد دانشگاه گفت که اهمیت اقتصادی و سیاسی ابریشم آن چنان بود که حتی برخی محققان بر این باور هستند که فروپاشی امپراتوری سامانی به این سبب بوده که در آن دوره ساسانیان با تغیییر مسیر جاده ابریشم، درآمد مالیاتی کمتری نسبت به گذشته در اختیار داشتند و چون با در آمد ناکافی امکان نگهداری سپاه در همه قلمرو امپراتوری فراهم نبود برای رویارویی با دشمنان خارجی و مخالفان داخلی نیروی کافی در اختیار نداشتند که به تضعیف امپراتوری و فروپاشی آن منجر شد.

وی اظهار کرد: همچنین در امپراتوری روم به سبب خرید کالاهای گران از جمله ابریشم و تجمل گرایی درباریان روم که ناگزیر طلاهای زیادی را برای تهیه این تجملات صرف می کردند، سبب کاهش طلای در دسترس و نقصان در پرداخت هزینه به سپاه شد که در نتیجه شورش های سپاه علیه امپراتوری و  در نهایت تضعیف و فروپاشی آن منجر شد. از سویی دیگر انباشت سرمایه در دست بازرگانان و مقامات دخیل در تجارت ابریشم در چین نیز موجب شورش های دهقانی شده بود. اختلال در تجارت ابریشم موجب کاهش درآمد تولید کنندگان نیز شده بود. به سخن دیگر اگرچه ابریشم بافته ای خوشرنگ، ظریف و زیبا بود ولی موجب تحولات شگرفی در تاریخ شده است.

«جاده ابریشم» یا «راه ابریشم»

امیر احمدیان در ادامه خاطرنشان کرد: چندین عامل را باید در جاده ابریشم در نظر گرفت. مهمترین عامل این است که مفاهیم خیلی مهم هستند. این مسیر گاهی به جاده و گاهی به راه ابریشم ترجمه می شود، راه ابریشم این معنا را به وجود می آورد که دیگر به زمین وصل نمی شویم و حالتی عرفانی دارد، مانند راه انبیا، راه درست، راه حقیقت، راه انسانیت و... و جاده معنایی زمینی را متبادر می کند و در حقیقت «راه ابریشم» مناسب‌تر است.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: در تجارت ابریشم در این راه، کاروان ها نیازمند استراحت بودند که مهم تر از همه آب برای مسافران و دام ها از ضروریات بود. محلی برای اقامت و استراحت شبانه و داشتن نیروی نظامی برای برقراری امنیت. از همین رو نه تنها تجارت بلکه بخش خدمات و ارتباطات نیز باید فعالیت داشته باشند.

وی افزود: طی حرکت کاروان، منابع آبی بسیار مهم است، اینکه جایی امکان زیست و امنیت داشته باشد. پس باید این عوامل را در نظر بگیریم تا بتوانیم تصور کنیم که جاده ابریشم چیست. در جاده ابریشم علاوه بر کالا، فرهنگ و هنر و اندیشه و دین نیز مبادله می شد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: نخستین تماس بین دولت ایران و چین به حدود سال‌های ۱۴۰ تا ۱۴۱ پیش از میلاد در دوران امپراطوری سلسله «هان» بر می‌گردد. دودمان «هان» بر چین، بزرگترین سلسله بوده و در این دوره شکوفایی به وجود می آید و ابریشم در این دوره تولید می شود. همزمان با سلسلۀ «هان» در چین، اشکانیان بر ایران حکمرانی می کردند. امپراطوری چین به خاطر گسترش کشورگشایی هایش در جست‌وجوی اسب قوی و سریع بودند و سفیری را بدین منظور به دربار مهرداد دوم اشکانی فرستادند. مهمترین جاذبۀ جاده ابریشم برای کشور چین، پیدا کردن متحدانی برای جنگ بود که این را می توانستند از طریق کالایی چون اسب‌های قوی به وجود آورند.

وی گفت که اسب در این دوران نقش حیاتی در جاده ابریشم داشت و مسیر بازرگانی این کالای ارزشمند در چین و اروپا از ایران بود. در واقع انحصار کالاها از این زمان شروع شده است.

امیر احمدیان خاطرنشان کرد: در پی این بودند که چگونه می توانند از انحصاری کردن یک کالا یا یک خدمت، پول به دست آورند که بعدها این انحصار سبب کینه‌توزی‌های بزرگی شد و چین به دشمنان ایران پیوست. جاده ابریشم راهی بود که از طریق آن می توانستند سراسر آسیا را در نوردند، همچنان که در عمل نیز چنین شده بود؛ بخش عمده ای از نخستین مهاجران هند و اروپایی به این منطقه در جمعیت محلی تحلیل رفتند اما مردم سرزمین های دور دست از دگرگونی‌های سترگی که در مسیر جاده ابریشم پیش می آمد تأثیر اندکی پذیرفتند، یعنی کسانی که در این جاده بودند از هر طرف تحت تأثیر داد و ستد و مبادله قرار می گرفتند.

امیر احمدیان در ادامه بیان کرد: اشکانیان تا آنجا که اجازه می داد، تماسشان را با چینی ها ادامه دادند و از این راه، درآمدی برای ایران به وجود آوردند. آنها به ارزش و چیرگی خود بر راه ابریشم آگاه بودند و می دانستند که از طریق به رونق رساندن این جاده می توانند درآمد ایجاد کنند.

ایرانیان مدیریت راهداری داشتند

این استاد مطالعات منطقه ای با بیان اینکه شبکه ای از راه ها وجود داشت که از یک مرکز تجاری به مرکز تجاری دیگر مرتبط می شد گفت: ایرانیان برای اداره امپراطوری خود، سازماندهی فضا کردند و یکی از شگردها و شاهکارهای فرهنگی تاریخی ایران این است که جاده هایی برای حرکت از شهرها ساخته شده بود و پیک های تازه نفس از این جاده ها حرکت می کردند. این پیک‌های سریع اخبار را به اقصی نقاط امپراتوری می رساندند.

شهرهای تأثیرگذار در مسیر «جاده ابریشم»

وی درباره شهرهای تأثیرگذار در مسیر «جاده ابریشم» گفت: اگر بخواهیم شهرهای ایرانی واقع در مسیر جاده ابریشم را شرح دهیم، آن زمان که این راه برقرار بود، گستره ایران زمین از مرز چین آغاز و تا شمال آفریقا ادامه می یافت و در کنار دریای مرمره تا تراکیه کشیده می شد که در مرز با امپراتوری روم قرار می گرفت و در جنوب غربی به ماوراء النهر (عراق و سوریه کنونی) منتهی می شد. نخستین شهرهای ایران در شرق در مرز شرق ایران در مرز غربی با چین عبارت بودند از فرغانه؛ سغد، سمرقند؛ بخارا؛ خوارزم، مرو (در خارج از قلمرو کنونی ایران امروز)، سرخس، نیشابور؛ سبزوار، قومس(دامغان، یا هکاتومپیلوس دوره اشکانی که زمانی پایتخت اشکانیان بود)، ری، قزوین، همدان (اکباتان یا هگمتانه)، کرمانشاه، حلوان، تیسفون و از آنجا به پالمیرا (یا تدمر کنونی در سوریه) می رسید؛ ارتباط بین ایران و امپراتوری روم عمدتا در این مسیر انجام می شد همچنین برخی شهرهای کوچک و بزرگ واقع در مسیر اصلی جاده ابریشم  نیز به ایفای نقش می پرداختند.

وی افزود: با وجود ناامنی حاصل از ظهور مغول و متعاقب آن نا امنی های پی در پی از سده هفتم تا نهم هجری ادامه یافت، ولی تجارت در راه های کاروان رو اگر چه نه مانند پیش، ولی تا حدودی برقرار بود که با ظهور دولت صفویه در ایران و عثمانی در غرب، و روابط خصومت آمیزی که بین دو دولت برقرار بود، بر شدت نا امنی افزود که موجب به تعطیلی کشاندن راه ابریشم شده و در نهایت، تجارت ابریشم از طریق ایران متوقف شد.

ایران در اقلیم چهارم

امیر احمدیان در ادامه خاطرنشان کرد: در دوره های تاریخی ایران را مرکز زمین می پنداشتند و امپراتوری های اشکانی و ساسانی برای ارتباط شرق و غرب با بهره گیری از این موقعیت جغرافیایی بهره می گرفتند. پس از ظهور اسلام، جغرافیدانان مسلمان جهان را به هفت اقلیم تقسیم می کردند. از این هفت اقلیم که از غرب تا شرق عالم ادمه داشت، ایران در اقلیم چهارم قرار می گرفت که در  میانه اقلیم های هفتگانه یا اقلیم سبعه یا هفت اقلیم قرار می گرفت. از این رو حکیم نظامی گنجوی در سده ششم هجری با بهره گیری از این وضعیت سروده است:

همه عالم تن است و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل

چونکه ایران دل زمین باشد

دل ز تن به بود یقین باشد

استاد مطالعات منطقه ای دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به دوران صفویه و کارکرد جاده ابریشم بیان کرد: با روی کار آمدن صفویه در آغاز سده دهم هجری، و جنگهای بسیاری که بین ایران و عثمانی پیش آمد دیگر راه ابریشم کارکرد خود را از دست داد و شهرهایی که مسیر کاروان رو قرار داشتند، از شکوفایی اقتصادی باز ماندند؛ پادشاهان صفویه خود را قبله عالم می نامیدند و بر این باور بودند که ایران در مرکز زمین قرار دارد و همه جهان بدان ها نیازمندند.؛ این موضوع سبب ایجا نوعی خودبینی و بزرگ انگاری و غفلت از تحولات جهان شد.

وی افزود:  بیش از موقعیت جغرافیایی یک کشور (که البته در جای خود مفید است) چگونگی تعامل یک کشور با محیط پیرامونی بوژه هماسایگان است که به می تواند در عرصه بازرگانی خارجی کارساز باشد. اکنون که جمهوری خلق چین با ارائه ابتکار کمربند و راه(در مسیر راه ابریشم) از سال 2013 در پی جلب کشورهای آسیای و اروپایی و افریقایی برای ایجاد یک محیط امن تجاری و همکاری های متقابل بین کشورها در چارچوب احترام متقابل و عدم دخالت در امور داخلی و توسعه پایدار و سیاست چندجابنه گرایی است، فرصت مناسبی برای کشور ما فراهم شده است که باید از آن بهره گیرم.

وی خاطرنشان کرد: کشوری می تواند در صحنه بین الملل موفق باشد که سهم بیشتری در تجارت بین الملل را به دست بیاورد و اکنون چین بیش از ۲۲ درصد تجارت بین الملل را در اختیار دارد و به قدرتی پویا و تاثیر گذار در محیط بین الملل تبدیل شده است. ایران کمتر از یک درصد در تجارت بین المللی نقش دارد.