اخلاق در کشور تبدیل به یک «مسئله» شده است/ دچار نوعی بیماری اخلاق آکادمیک شده‌ایم

فاز دوم کارگاه اخلاق در پژوهش ویژۀ موضوعات علوم انسانی و اجتماعی با حضور استادان، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و جمعی از کارشناسان این حوزه در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی کشور در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه عالمه طباطبائی برگزار شد.

به گزارش عطنا، در ابتدای این کارگاه، خورسندی طاسکوه، دبیر اجرایی کارگاه و مدیر امور پژوهشی دانشگاه علامه طباطبائی ضمن خوش آمدگویی به استادان و حاضران در نشست از اهمیت و چالش های اخلاق و رعایت آن در پژوهش مخصوصاً پژوهش های مرتبط با حوزۀ علوم انسانی و اجتماعی در محیط های دانشگاهی و پژوهشی پرداخت.

وی با اشاره به اینکه دانشگاه به عنوان خرد آزاد جامعه باید معیّن و مروج اخلاق باشد، خود گرفتار بد اخلاقی در پژوهش است و این یک مسئلۀ جدی برای اجتماع دانشگاه ایرانی است که از آن به عنوان بیماری اخلاق آکادمیک یاد می کنیم.

احسان شمسی گوشکی: کلمۀ اخلاق، کلمه ای آسیب دیده است

دکتر احسان شمسی گوشکی، دبیر کمیتۀ ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی در افتتاحیۀ این کارگاه گفت: از دانشگاه علامه طباطبائی که به این قضیه به صورت جدی وارد شده است تشکر و تقدیر می کنم و بسیار خوشحال هستم که در این نشست شرکت کرده ام.

شمسی گوشکی ادامه داد: کلمۀ «اخلاق» و «تلقی از اخلاق» به دلیل دلالت شناسی و زبان شناسی ای که دارد، کلمه ای آسیب دیده است.

وی گفت: تلقی اخلاق به عنوان مشی خواص با «تلقی مدرن از اخلاق» در تباین است. تلقی امروز از اخلاق و اخلاقیات همگانی است. ما یک سری تکالیف همگانی داریم که همه باید آنها را رعایت کنند و در صورت عدم رعایت آنها، مجازات می شوند.

 دبیر کمیتۀ ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی خاطرنشان کرد: درصدی از مسائل به عنوان ورای تکالیف هستند. این مسائل بسیار خوب هستند و باید مورد تشویق قرار بگیرند. در صورت عدم انجام آنها نمی شود کسی را مجازات کرد.

شمسی گوشکی در پایان سخنان خود تاکید کرد: تلقی عام بودن اخلاق خیلی مهم است و باید روی آن بسیار کار کرد.

وحید شالچی: امروزه اهل پژوهش هستند که محل پرسش افراد و جامعه قرار گرفته اند

در ادامه این نشست، وحید شالچی، معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی گفت: موضوع اخلاق در کشور ما تبدیل به یک «مسئله» شده است. در گذشته ما از جامعه طلبکار و پرسشگر بودیم، مانند اینکه چرا ارج و قرب لازم به پژوهش ها و تحقیق ها داده نمی شود؟ اما در حال حاضر بر اساس تجربۀ شخصی بنده، جای این موارد عوض شده است و این اهل پژوهش هستند که محل پرسش افراد و جامعه قرار گرفته اند. اینکه موضوع هایی را که انتخاب کرده اند چه اهمیتی دارد؟ چقدر دقت دارد؟ چقدر شایستگی دارد؟

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه افزود: این موارد باعث شده است که نسبت بین اخلاق و پژوهش برجسته و مهم شود.

شالچی با ذکر مثالی دربارۀ مجازات بی اخلاقی های پژوهشی در فرانسه گفت: در این کشور اگر فردی دچار بی اخلاقی پژوهشی شود، بلافاصله او از محیط آکادمیک اخراج می شود و تا پنج سال هم فرد نمی تواند در دانشگاه ثبت نام کند.

وی اظهار کرد: علم جدید در فضایی جدا از ارزش ها شکل گرفته است. علم به عنوان یک داور بدون جهت گیری ارزشی شکل گرفته و خود را به عنوان یک داور نشان داده است.

شالچی در ادامه با اشاره به ارزش هایی که در اخلاقیات پژوهش باید رعایت شوند، تصریح کرد: یکی از مواردی که محققان و پژوهشگران باید به آن توجه کنند، بحث محرمانگی اطلاعات افراد مورد پرسش است. کسانی که در پژوهش ما شرکت کرده اند باید مطمئن باشند که اطلاعات آنها محرمانه باقی خواهد ماند.

او ارزش مهم دیگر را انتشار و اذعان کردن دانست و گفت: باید بدانیم که انتشار پژوهش ما آیا در راستای پیشرفت اجتماعی است یا بیشتر برای پیشرفت شخصی و فردی خودمان است؟ پژوهش های ما چقدر در جهت پیشرفت علم و دانش است؟

معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی ادامه داد: مسئلۀ دیگر احترام به همکاران در پژوهش است. اینکه چه قدر ما با آنها منصفانه برخورد می کنیم.

وی گفت: تبعیض قائل نشدن در حوزۀ علم و دانش ارزش مهم دیگر است. ایدئولوژی، نژاد، گفتمان و... هیچوقت نباید موجب سوگیری ما در پژوهش شود.

شالچی امر مهم دیگر را شایستگی و توانایی پژوهشگر در انجام آن معرفی کرد و افزود: باید سوال شود که آیا ما در زمینۀ تخصص خودمان مشغول انجام پژوهش هستیم. ما مقید هستیم که در زندگی حرفه ای خود توانایی هایمان را ارتقا دهیم.

عضو هیئت علمی داانشگاه علامه طباطبائی تاکید کرد: در هنگام کار با حیوانات هم باید مسائل اخلاقی را رعایت کرد. در آزمایش هایی که روی حیوانات انجام می شود این امر بسیار مهم است. همچنین در پژوهش هایی که روی افراد زیر 18 سال انجام می شود، باید دقت های اخلاقی لازم را داشته باشیم.

باید از تک تک افراد پژوهش رضایت کتبی بگیریم

شالچی در ادامه سخنان خود به چند اصل مهم در زمینۀ رعایت اصول اخلاقی اشاره کرد و اظهار کرد: اصل اول در این زمینه به حداقل رسانده آسیب به کسانی است که در پژوهش ما شرکت می کنند. هر نوع آسیب روحی، روانی مالی، فیزکی و... باید به حداقل برسد.

اصل دوم، گرفتن رضایت فردی است که در پژوهش ما شرکت می کند. ما باید از تک تک افراد رضایت کتبی بگیریم. آنها باید روند پژوهش و هدف آن را بدانند و هیچ اجباری در کار نباشد.

شالچی اصل سوم را حمایت از گمنامی و محرمانگی پاسخگویان دانست و گفت: باید بدانیم این اطلاعات چه زمانی از بین می روند. در کجاها مورد استفاده قرار می گیرند و اینکه آیا با نهادی دیگر هم به اشتراک گذاشته می شوند یا خیر؟

وی آخرین اصل را اینگونه معرفی کرد که شرکت کنندگان در پژوهش در هر مرحله از آن باید بتوانند آزادانه از پژوهش خارج شوند و اطلاعات آن از بین برود.

گفتنی است، پس از سخنرانی های افتتاحیه این نشست علمی یک روزه، با سخنرانی دکتر احسان شمسی گوشکی با عنوان «اخلاق در نشر، رضایت آگاهانه، انجام یک پژوهش استاندارد»، دکتر مجتبی پارسانیا با سخنرانی «تعارض منافع، حفاظت از آزمودنی انسانی و پژوهش در گروه های خاص» و «موافقت نامه ها و کنوانسیون های بین المللی اخلاق در پژوهش» با ارائه دکتر خورسندی طاسکوه ادامه خواهد داشت.