کبریت توکلی، برندی برای چند نسل

کبریت توکلی یکی از  بزرگ ترین تولیدکننده های کبریت ایران و جهان است که حدود یک قرن سابقه دارد. به خاطر قدمت کبریت توکلی، شعار «کبریت بی خطر» که روی جعبه های کبریت این شرکت درج شده، وارد فرهنگ عامه ایران شده و گاهی افراد و اشیای بی‌خطر و کم‌اثر را کبریت توکلی می نامند.

به گزارش عطنا، حاج محمدتقی توکلی می گوید: خانواده اجدادی ما از قربانیان قرارداد ترکمن چای بودند. جد بزرگ ما، حاج محمد صفی ایروانی، خان ایروان بود. وقتی قرارداد ترکمن چای بسته شد و شمال ارس به دست روس‌ها افتاد، او نتوانست زیر سلطه روس‌ها زندگی کند. بنابراین خانواده اش را به تبریز فرستاد. پدر بزرگ من حاج علی عسگر از شخصیت‌های شناخته‌شده زمان خود بود و دوستی نزدیکی با ستارخان داشت. یکی از پسران حاج علی عسگر به‌نام مرتضی، با مجاهدان و مشروطه‌خواهان تبریز به فرماندهی ستارخان همراه می‌شود و به شهادت می‌رسد. پس از مهاجرت به تبریز با توجه به اینکه او در قفقاز با تولید کبریت آشنایی پیدا کرده بود، در سال ۱۲۹۷ یعنی یک قرن پیش اولین کارگاه و کارخانه تولید کبریت را راه‌اندازی کرد: «کارخانه کبریت سازی توکلی».

وی تصریح می کند: این اقدام باعث شد از آن پس اهالی نیز او را حاج تقی کبریت ساز توکلی خطاب کنند. در آن زمان در کارخانه، کبریت ها دست ساز بودند و هنوز تکنولوژی و ماشین آلات کبریت سازی وارد ایران نشده بود.

رقابت با کبریت سازی ممتاز

در همان سالهای ابتدایی کارخانه کبریت سازی توکلی با چالشی جدی رو به رو شد و آن راه اندازی کارخانه کبریت ممتاز در تبریز ( سال ۱۳۰۰) توسط برادران خویی و گرفتن انحصار تولید کبریت در منطقه آذربایجان از سوی آن ها بود که در ابتدا باعث کاهش تولید کبریت در کارخانه توکلی و بعد توقف کار برای چند سال شد تا اینکه این انحصار از بین رفت.

او می گوید: در کتاب تاریخ کبریت در این باره نوشته شده: «با راه اندازی کارخانه کبریت سازی ممتاز که مجهز به ماشین آلات روز بود و اخذ امتیاز انحصار تولید کبریت در آذربایجان از سوی ممتاز، تولید کبریت توکلی متوقف شد تا سال ۱۳۱۳ که قانون انحصار کبریت شکسته شد و توکلی تولیداتش را از سر گرفت و به رقابت با ممتاز پرداخت.»

محمدتقی توکلی ادامه می دهد: پدرم در سال ۱۳۱۳ دست مرا گرفت و به تهران آمدیم و در خیابان ناصرخسرو کوچه خدابنده‌لوها، منزل معتصم‌الملک، دو تا اتاق اجاره کردیم. در سال ۱۳۱۷ مجدداً کبریت سازی را در تبریز احیا کردیم. در زمان اشغال ایران در شهریور ۲۰ ما ۸۰۰ نفر کارگر در کارخانه کبریت سازی داشتیم و کارها به صورت دستی و ماشینی انجام می شد. با آمدن متفقین باز ما کتک خوردیم و به زندان افتادیم و همه چیز به هم ریخت!

حاج آقا تقی کبریت ساز توکلی ۷ فرزند (2 دختر و ۵ پسر) داشت که در بین آن ها محمد تقی بیش از دیگران علاقه به صنعت، تولید و کارآفرینی داشت. او پس از گذراندن دوره دبیرستان در کالج آمریکایی ها یا همان مدرسه البرز امروز در تهران، برای ادامۀ تحصیل راهی میشیگان آمریکا شد و توانست مدرک مهندسی خود را در رشتۀ مکانیک اخذ کند، ولی به دلیل بیماری و مرگ پدرش حاج تقی کبریت ساز توکلی در سال ۱۳۳۷ موفق نشد تا تحصیلاتش را ادامه دهد و فوق لیسانس خود را بگیرد؛ او به ایران بازگشت و اقدامات بسیاری برای توسعه کارخانه کبریت سازی انجام داد و بعد از پدر سُکان هدایت کارخانه را در دست گرفت. او علاوه بر توسعه کبریت سازی و افزایش تولید و صادرات به فکر راه اندازی واحدهای جدیدی هم افتاد که تحولات مهمی را نه تنها در کارخانه توکلی که حتی در صنعت کشور ایجاد و نامش را در صنعت کشور جاودانه کرد.

تحصیل در رشته مکانیک باعث شده بود که محمد تقی توکلی ذهنی باز در راه اندازی واحدهای صنعتی داشته باشد و اولین گام در این راه  تاسیس کارخانه نئوپان و بعد کابینت سازی بود.

تاسیس کارخانه نئوپان

محمدتقی توکلی در سال ۱۳۴۲ به این فکر افتاد که با دور ریز چوب های کارخانه کبریت سازی، کاری انجام دهد و همین موضوع به راه اندازی کارخانه نئوپان سازی منجرشد. او با وارد کردن تکنولوژی و ماشین آلات مورد نیاز از آلمان نخستین کارخانه تولید نئوپان را در کشور راه اندازی کرد، همچنین یکی از نوع آوری های مهم دراین کارخانه تولید محصولی به نام « فورمیکا» و کشیدن آن روی نئوپان برای جلوگیری از نفوذ آب و خوردگی بود.

علاوه بر این، او تصمیم گرفت اولین کارخانه کابینت سازی را نیز در کشور راه اندازی کند. خود او در خاطراتش گفته: «بعد از تاسیس کارخانه نئوپان و ساخت فورمیکا دیدم مشکل برای ساخت کابینت نداریم برای همین اولین کارخانه کابینت سازی را در ایران راه اندازی کردم، آن زمان کسی در کشور کابینت نداشت یا اگر هم داشت آهنی بود یا کلاً از خارج وارد کرده بود.»

علاوه بر راه اندازی کارخانۀ تولید نئوپان و کابینت سازی در کنار مدیریت کارخانه کبریت سازی درسال ۱۳۴۷ محمد تقی توکلی به فکر راه اندازی کارخانه ماشین سازی در تبریز افتاد که تحولی مهم محسوب می شد. او این موضوع را به مسئولان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران که آن زمان مسئولیتش برعهده دکتر رضا نیازمند بود، پیشنهاد داد و در نهایت با تلاش او و مسئولان این کارخانه با همکاری چکسلواکی راه اندازی و مدیریت کارخانه به تقی توکلی واگذار شد.

راه اندازی کارخانه ماشین سازی تبریز باعث شد راه برای توسعه صنعتی این شهر و حتی کشور در بسیاری از بخش های صنعتی هموار شود و کارخانه های جدیدی راه بیفتد که ساخت ماشین آلات و خط تولید واحد صنعتی خود را به این کارخانه سفارش می دادند؛ تاسیس کارخانه ماشین سازی تبریز از سوی محمد تقی توکلی به اعتقاد بسیاری از فعالان اقتصادی و صنعتی یکی از نقاط عطفی است که باعث شده تا شهر تبریز و استان آذربایجان شرقی به یکی از مهم ترین قطب های صنعتی کشور تبدیل شود.

محمد تقی توکلی ۹ سال خود مدیریت عالی این کارخانه را بر عهده داشت اما بعد از آن با توجه به پیشنهاد جمشید آموزگار نخست وزیر آن دوران به کابینه دولت رفت و وزارت نیرو را برعهده گرفت و به مدت ۲۰ ماه بدون دریافت حقوق دولتی این وظیفه را برعهده داشت و البته در آن مسئولیت نیز خوش درخشید ولی در نهایت ترجیح داد تا کار دولتی را رها کند و باردیگر به صنعت بازگردد.

کبریت توکلی فقط 50 سِنت

با وقوع انقلاب اسلامی کارخانه ماشین سازی تبریز مصادره شد و کارخانه کبریت سازی توکلی نیز برای مدتی تعطیل شد اما اعضا خانواده توکلی دوباره به فکر راه اندازی کارخانه پدری خود افتادند، کارخانه ای که حدود یک قرن است پابرجاست و از آن به عنوان یکی از کهن ترین کارخانه و برندهای کشور یاد می شود.

محمد تقی توکلی فرزند حاج آقا تقی کبریت ساز توکلی و نخستین مدیر کارخانه ماشین سازی تبریز چند سال پیش در گفت و گویی درباره فعالیت کنونی کارخانه کبریت سازی توکلی گفته بود: «امروز به دلیل پیشرفت صنایع و تکنولوژی کارخانه با ۳۰۰ کارگر فعالیت می‌کند. چوب کبریت از درخت صنوبر تبریزی ساخته می‌شود و به اصلاح گوگرد آن از ترکیب ۱۲ ماده شیمیایی تهیه می‌ شود که با سلیکوم حیوانی به چوب کبریت چسبانده می‌شود. امروزه در تمام دنیا، کبریت از مصرف عمومی به مصرف لوکس تبدیل و فندک جایگزین آن شده است. کارخانه‌های بزرگ کبریت‌سازی جهان هر کدام محصول خاصی را تولید می‌کنند یک کارخانه کبریت تزئینی، یکی دیگر کبریت شومینه و… ولی کبریت‌سازی توکلی تنها کارخانه در جهان است که تمامی محصولات را تهیه و تولید می‌کند و جزو با کیفیت‌ترین کبریت‌های جهان شناخته می شود.در جهان هر عدد کبریت به قیمت ۲ دلار فروخته می‌شود که در این میان کبریت توکلی تنها با قیمت ۵۰ سنت ارائه می‌شود و با افتخار می‌گویم که با تولید سالانه ۱۰میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولیدکننده کم‌هزینه و موثر در جهان هستیم.»

هم اکنون ۷ کارخانه فعال کبریت سازی در کشور وجود دارد که ۶ کارخانه آن از جمله کبریت سازی توکلی و رقیب دیرینه اش کبریت سازی ممتاز در تبریز و استان آذربایجان شرقی قرار دارند.

خانواده توکلی هم اکنون علاوه بر این که بزرگ ترین تولیدکننده کبریت کشور و یکی از مهم ترین تولیدکنندگان کبریت در جهان هستند، یکی از بزرگ ترین کلکسیون های کبریت جهان را نیز دارند.

فرزند محمد تقی توکلی و نوه حاج تقی کبریت ساز توکلی از اعضا افتخاری انجمن کلکسیون داران کبریت کشور است و در مجموعه خانواده توکلی بیش از ۲۰ هزار قوطی کبریت وجود دارد.

گفتنی است به خاطر قدمت کبریت توکلی، شعار «کبریت بی خطر» که روی جعبه های کبریت این شرکت درج شده، وارد فرهنگ عامه ایران شده و گاهی افراد و اشیای بی‌خطر و کم‌اثر را کبریت توکلی می نامند.

تقی توکلی کار آفرین و بنیانگذار صنعت نوین آذربایجان چندی پیش در ۸۶ سالگی و به دلیل کهولت سن در منزل خود در تبریز چشم از جهان فروبست. وی در سال ۱۳۸۵ هجری‌شمسی از طرف فرهنگستان علوم جمهوری ‌اسلامی ایران، به‌عنوان مهندس برجسته کشور انتخاب و مورد تجلیل قرار گرفت.