مسئولیت رسانه‌ها در بحران دو چندان می‌شود/ رسانه‌های جمعی؛ جزء جدایی‌ناپذیر مدیریت بحران

مدیر عامل خبرگزاری ایرنا لازمه مدیریت بحران توسط رسانه‌ها را وجود اعتماد اجتماعی دانست و گفت: یکی از علت‌های نداشتن برنامه‌های راهبردی برای مدیریت بحران، واقف نبودن به کارکرد رسانه‌ها در مدیریت بحران است. وظیفه رسانه در شرایط بحرانی «نقش آفرینی برای توانمندسازی» اعضای جامعه، همراهی مردم و توجه به نیازهای موجود در شرایط پیش، حین و پس از بحران است.

به گزارش عطنا، نشست «رسانه‌های جمعی، ارتباطات ریسک، ارتباطات بحران» در قالب همایش ملی «رسانه‌ها و فناوری‌های اطلاعاتی در خدمت کاهش خسارات بلایای طبیعی» با حضور محمدمهدی فرقانی، رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، سیدضیا هاشمی، مدیرعامل ایرنا، جواد دلیری، سردبیر روزنامه همشهری، اکبر نصرالهی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و مدیرکل سابق نظارت بر اخبار و برنامه‌های سیاسی صداوسیما، کامبیز نوروزی، حقوقدان و روزنامه‌نگار و پروانه پیشنمازی، دبیر خبر و عضو کمیته اطلاع‌رسانی انجمن مخاطره‌شناسی ایران دوشنبه، ۱۴ اسفندماه در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد.

سیدضیا هاشمی، مدیرعامل خبرگزاری ایرنا  و استاد دانشگاه تهران که برای صحبت درباره «رسانه‌های جمعی و ارتباطات بحران» به این نشست دعوت شده بود در ابتدا گفت: در شرایط بحران ضرورت‌ها بیشتر می‌شود، ضرورت‌ها در شرایط بحرانی، فرصتی برای ایجاد، تقویت و احیای اعتماد است.

وی افزود: مدیریت بحران باید به رسانه تکیه کند و جای کار برای رسانه‌ها را باز کند. اگر مدیریت بحران بخواهد مدیریت رسانه‌ها هم انجام دهد، بحران در بحران ایجاد می‌شود. اگر ما نتوانیم به اصحاب رسانه اعتماد کنیم و روند بحران تشدید می‌شود.

این متخصص رسانه گفت: خطرخیزی کشور ایران به لحاظ شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص بر کسی پوشیده نیست. همانگونه که آمارها و تحقیقات نشان داده‌اند، ایران جزء 10 کشور حادثه‌خیز جهان است. تاکنون کشور ما براساس وقوع بلایای طبیعی، متحمل خسارات و هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی فراوانی بوده است. بخشی از مشکلات به ویژگی‌های طبیعی کشور ما و بخش بیشتری ناظر به ضعف‌های فنی و مدیریتی است.

عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با تاکید بر داشتن مدیریت بحران قوی در کشور و تعامل با رسانه‌ها به منزله ابزاری مهم و ضروری گفت: امروزه رسانه‌های جمعی به جزء جدایی‌ناپذیری از مدیریت بحران هستند. برخی بر این عقیده‌اند هر موضوع، زمانی به بحران تبدیل می‌شود که در کانون توجه رسانه‌ها قرار گیرد و زمانی هم می‌تواند مدیریت شود که با اتکا به رسانه‌ها بتوان با افکار عمومی، ارتباط درستی برقرار کرد.

مدیر عامل خبرگزاری ایرنا افزود: رسانه‌ها نه تنها می‌توانند با آگاهی بخشی و ایفای نقش نظارتی از بروز بسیاری از بحران‌های بالقوه، پیشگیری و در صورت بروز، آنها را پایش کنند و از شرایط بحرانی برای آموزش عمومی استفاده کنند.

نقش رسانه ها در ایجاد تعادل و حفظ آن

هاشمی با اشاره به سیر تاریخی بلایای طبیعی کشور ما گفت: ما هر ساله شاهد فجایع طبیعی و غیرطبیعی هستیم که به دنبال آن خسارت‌های مالی و جانی فراوانی به کشور تحمیل می‌شود.

وی یکی از اقدامات مهم در مدیریت بلایای کشور را «برنامه ریزی رسانه‌ای» دانست و گفت: با بهره‌گیری از ظرفیت رسانه‌ها می‌توان بسیار بهتر و قوی‌تر از وضعیت موجود عمل کرد ولی یکی از علت‌های نداشتن برنامه‌های راهبردی برای مدیریت بحران، واقف نبودن به کارکرد رسانه‌ها در مدیریت بحران است.

این استاد جامعه‌شناسی گفت: شدت رابطه مخاطب با رسانه در حین حوادث، نسبت به سایر مراحل قبل و بعد بحران بیشتر می‌شود و این امر موجب می‌شود کارکرد رسانه‌ها، از کارکرد اطلاعاتی فراتر رفته و کارکردهای دیگری نظیر ایجاد حمایت‌های عاطفی و همبستگی اجتماعی را در برگیرد.

مدیر عامل خبرگزاری ایرنا گفت: کارکرد رسانه‌ها در بحران تحت تاثیر عوامل مختلفی نظیر پایگاه ایدئولوژیکی، میزان استقلال یا وابستگی، سابقه بحران، ارزش‌های خبری و نوع عملکرد رقبا است. این کارکردها می‌توانند برای  همبستگی و وفاق ملی، جلب کمک‌های مردمی، مشارکت در زمان بحران، کاهش بحران با اقدامات آموزشی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی پیشگیرانه، توجیح و پذیرش بحران و یا تشدید بحران برای مقاصد سیاسی و اجتماعی به کار روند.

هاشمی اظهار کرد: رسانه‌ها در برخورد با بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و یا طبیعی، آزادی عمل بیشتری دارند و کارکرد آنها بیشتر اطلاع‌رسانی و نظارتی است اما در بحران‌های سیاسی به علت افزایش فشارها، کارکردی سیاسی و امنیتی پیدا می‌کنند.

وی در خصوص فعالیت رسانه‌ها، واکنش مخاطبان و تاثیر بر افکار عمومی گفت: نظریات متعددی وجود دارد اما «نظریه تعادل» با شرایط امکان پایشِ شرایط بحرانی سازگارتر است. در این نظریه، عمل رسانه‌ای، پس از شکل گرفتن بحران می‌تواند منجر به تعادل یا شکستن تعادل شود. هر گاه تعادل بین نیازمندی‌ها و توانایی‌های موجود در یک نظام زنده و پویا که تابع قوانین و اصول تعیین شده است به هردلیلی به هم بخورد، نظام تبدیل به بحران می‌شود. در زمان بحران رسانه‌ها می توانند نقش قابل توجهی در برگشت به تعادل و حفظ آن ایفا کند. آنها با داشتن کارکردهای آموزشی، اطلاع رسانی، فرهنگ سازی، امنیتی و نظایر آن موجب افزایش توانمندی‌ها و کاهش نیازمندی‌های جامعه خواهند شد.

این استاد جامعه‌شناسی با تاکید بر اهمیت رسانه‌ها برای افراد جامعه گفت: افراد نیازهای خود را از طریق رسانه برآورده می‌کنند. طبیعی است که این نیازها در شرایط بحران تشدید می‌شود و بطور طبیعی افراد و اعضای جامعه در شرایطی که بحرانی رخ داده باشد به صورت مستمر به رسانه مراجعه می‌کنند.

کارکرد رسانه‌ها در مدیریت بحران

مدیر عامل خبرگزاری ایرنا در ادامه سخنرانی افزود: کارکردهای مختلفی مثل نظارت بر محیط، ایجاد همبستگی اجتماعی در واکنش به محیط و انتقال میراث فرهنگی و موارد دیگر برای رسانه‌ها ترسیم شده است. رسانه‌ها به واسطه برخورداری از کارکرد نظارت بر محیط و همچنین تفسیر شرایط، می‌توانند بحران‌های بالقوه یا درحال شکل‌گیری را در محیط ملی شناسایی و به کارگزاران و مسئولان گوشزد کنند. از کارکردهای دیگر رسانه‌ها در شرایط بحرانی «بسیج افکار عمومی» است.

هاشمی گفت: از رسانه‌ها توقع می‌رود منافع ملی را پیش ببرند و برخی ارزش‌ها و الگوهای رفتاری کلیدی را ترویج کنند، بخصوص در شرایط بحرانی این وظیفه از اهمیت بیشتری برخوردار است.

وی گفت: در اغلب پژوهش‌های مدیریت بحران، بر کارکرد آموزشی رسانه‌ها در پیش از بحران تاکید فراوانی شده است. رسانه‌ها در مراحل پیش از بحران می‌توانند از طرق مختلف و با ارائه اطلاعات کافی، درست و جامع، آموزش‌های لازم را به مخاطبان ارائه دهند و دانایی و توانایی آنها را در مواجهه با لحظات بروز حادثه و بحران بالا ببرند.

هاشمی عامل دیگری که بر اهمیت نقش وسایل ارتباطات جمعی بر محیط، بویژه در شرایط بحران تاثیر انکار ناپذیری دارد، قدرت« دروازه‌بانی» رسانه‌ها دانست و گفت: همه کسانی که در رسانه‌های خبری، کار تهیه اخبار را برعهده دارند به گونه‌ای با گزینش خبرها سروکار دارند بنابراین رسانه‌ها می‌توانند نقش دوگانه‌ای در مدیریت بحران ایفا کنند. به طوری که آنها می توانند در پخش شایعات و اطلاعات نادرست و جلوگیری از آنها تاثیرگذار باشند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران یادآور شد: برخی معتقدند رسانه‌ها موظفند بر اساس اصول اخلاق حرفه‌ای خود، واقعیت‌های هر چند تلخ خود را منعکس کنند و در انجام دادن این وظیفه تحت تاثیر منافع گروهی، حزبی، نژادی، قومی و مذهبی قرار نگیرند، ضمن اینکه تا حد ممکن، اخبار و اطلاعات موثق از منطقه بحران‌زده به مخاطبان و مسئولان، آنها  را در مدیریت بهتر بحران یاری کنند.

وظایف رسانه‌ها در مراحل مختلف بحران

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: در مرحله پس از بحران دو کارکرد مهم «آرام‌سازی» و «عادی‌سازیِ» شرایط، مورد توجه قرار می‌گیرد، آموزشِ چگونگی کنار آمدن با وضع جدید، مقابله با ترس، نگرانی، بیماری‌ها، تعامل با آسیب‌دیدگان، مواجهه با بحران‌های احتمالی بعدی، القای امید و عادی‌سازی روال زندگی از دیگر وظایف رسانه‌ها است. البته در بحران‌های سیاسی بر «اقناع سازی» و همراه‌سازی تاکید شده است. بنابراین استمرار تولید و انتشار اخبار مورد نیاز مردم، پیگیری وعده‌های داده شده و مطالبه آن از کارگزاران از وظایف مهم رسانه‌ها در مرحله پس از بحران است.

وی تصریح کرد: به طور خلاصه نیاز های مخاطبان در مرحله «پیش از بحران» شامل، نیاز به آمادگی، آگاهی و اطمینان، مرحله «حین بحران» شامل، نیاز به اطلاعات، امنیت و همبستگی و مرحله «پس از بحران» شامل نیاز به پیگیری، امید و یادگیری است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: کارکرد رسانه ها متناظر با هر یک از نیازها عبارتند از مرحله «پیش از بحران» شامل، آموزش مصون‌ساز، آگاهی و دیدبانی و مرحله «حین بحران» شامل خبررسانی، دروازه‌بانی، همراه سازی و مرحله «پس از بحران» شامل پاسخ‌طلبی، تحلیل‌گری و آرامش بخشی به جامعه است.

سیدضیا هاشمی در پایان گفت: وظیفه رسانه در شرایط بحرانی «نقش آفرینی برای توانمندسازی» اعضای جامعه، همراهی مردم و توجه به نیازهای موجود در شرایط پیش، حین و پس از بحران است.