شبکه های اجتماعی یعنی کامنت صفر!

عطنا_ مهشید مراقی_ همایش «شبکه های اجتماعی موبایلی، ابعاد و پیامدها» دوشنبه چهاردهم اردیبهشت ماه، به همت انجمن علمی_دانشجویی روابط عمومی، در دانشکده ارتباطات و علوم اجتماعی علامه طباطبایی برگزار شد. این همایش که با یک هفته دیرکرد به دلیل درگذشت «حسین قندی» استاد روزنامه نگاری و پدر تیترنویسی ایران برگزار شد، شاهد حضور چهره های برجسته ی حوزه ی ارتباطات و علوم اجتماعی بود.

به گزارش عطنا، «هادی خانیکی» عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، «یونس شکرخواه» عضو هیات علمی دانشگاه تهران، «مهدی منتظر قائم» مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران، «محمود شهابی» عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و «عبدالله گیویان» عضو هیات علمی دانشکده صدا و سیما از سخنرانان و میهمانان این همایش بودند.

*** شبکه های اجتماعی و بازگشت به روابط چهره به چهره

شروع کننده ی همایش مهدی منتظر قائم بود که در مقدمه ی سخنرانی خود از لزوم توجه به 8 گزاره ی اساسی در بررسی شبکه های اجتماعی موبایلی سخن گفت. وی گفت: متاسفانه دانش اجتماعی کم عمق در ایران باعث می شود تا بیش از آن که دانش و آگاهی های راستین تولید شود، مباحث آشفته ی جهانی ترجمه شده و فضای مرزبندی در داخل کشور آشفته تر شود.

به گفته ی منتظرقائم 8 گزاره ی معرفتی در خصوص شبکه های اجتماعی موبایلی وجود دارد. گزاره ی اول این است که ارتباطات، امر مهمی است و همه ی آنچه بشریت تاکنون محقق کرده و خواهد کرد، در بستر ارتباطات صورت گرفته است. دوم: تکنولوژی ها و ابزار ارتباطی در طول زمان رشد کرده اند. بنابراین در هیچ لحظه یی از زمان تمام ابزارها و تکنولوژی ها، تحقق یا اشاعه ی کامل نداشتند. سوم:تکنولوژی هیچوقت به تنهایی عمل نمی کند بلکه تاثیرات تکنولوژی برابر با خود تکنولوژی به علاوه ی انسان به صورت فردی و جمعی، تعریف می شود. چهارم: به طور یقین، تکنولوژی همواره از آگاهی مردم در هر زمانه یی جلوتر است یا به تعبیر دیگر به دلیل تاخر فرهنگی و آگاهی شاهد آشفتگی اخلاقی خواهیم بود. پنجم: هر جامعه یی که زودتر، دقیق تر، سریع تر، جدی تر و کامل تر نحوه ی مهار تکنولوژی را به صورت فردی و جمعی بیاموزد، زودتر خواهد توانست در برابر تجلیات منفی تکنولوژی ایستادگی کند و آن را در جهت اهداف مثبت خود قرار دهد. ششم: برای آنکه به چنین جامعه یی تبدیل شویم، نیاز به بازتعریف تمام سطوح فردی، جمعی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی متناسب با شرایط آینده هستیم تا بتوانیم آمادگی لازم برای شناخت و مهار این تکنولوژی را داشته باشیم. در اینجا 2 اصل معرفتی بنیادین وجود دارد. اصل «نسبیت شناختی» و اصل «عمل محتاطانه». هفتم: هر جامعه یی برای تحقق این پیش نیازها نیاز به بازتعریف روابط و پدیده های اجتماعی دارد و در پایان هر جامعه یی برای دسترسی به چنین انباشت گسترده و عمیقی از دانش و مهارت برای مهار کردن تکنولوژی باید روابط اجتماعی را از طریق مفاهیم دانش بنیان به تجربه تنظیم کند.

منتظرقائم در تعریف مفهوم شبکه های اجتماعی هم گفت: پدیده ها بدون سابقه و پیشینه نیستند. برخورد با مسایل به عنوان مقوله های جدید، ما را به سمت دانش بهتری رهنمون نمی شود. بنابراین بهتر است ما ریشه های مفهومی را بشناسیم. شبکه های اجتماعی یعنی نظام اجتماعی شبکه یی شده. نظام زندگی اجتماعی از حالت روستایی و چهره به چهره عبور کرده است و وارد جامعه ی شهری گمنام شده است. بازگشت به جامعه ی چهره به چهره، جامعه ی مبتنی بر عاطفه، شناخت رودر رو، اختیار، اراده، انتخاب و وحدت عمل همگی از وعده های شبکه های اجتماعی است.

مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران شبکه های اجتماعی را به دو دسته تفکیک کرد: شبکه های اینرنتی (pc) و شبکه های مبتنی بر موبایل.

بر اساس تعریف وی، شبکه های مبتنی بر اینترنت مانند فیس بوک و توییتر، ادامه ی چاپ و نشر تلقی می شوند. زیرا محتوا در آن ها حالت ماندگاری دارد و مبتنی بر اراده و اختیار فردی است اما شبکه های موبایلی فضای شخصی ندارند و تمام شبکه، مبتنی بر فضای اشتراکی تعریف می شود. این فضای مشترک، امکان نگهداری و آرشیو را نداشته و با مشارکت هرچه بیشتر اعضا محتوا به تاریخچه می رود و بازیابی اطلاعات دشوار می شود.

کمبود با نبود فرهنگ ارجاع یا استناد، نبود هنجارها و مهارت های تخصیص وقت و غلبه ی فرهنگ تعارف ها و روابط احساسی هم، 3 آسیب برشمرده شده از سوی این استاد ارتباطات بود که در اثر ورود تکنولوژی مشاهده می شوند.

وی در بیان راهکارهای برطرف ساختن این آسیب ها گفت: ریشه یابی بسیاری از حوادث و وقایع ناخوشایند با مشارکت علما، صاحبنظران، اقتصاددانان و به طور کلی مجموعه ی نیروهای اجتماعی راهکار اصلی حل این معضل است. باید گزاره ها به آموزه هایی تبدیل شوند که به جامعه منتقل شده تا جامعه بیاموزد چطور جلوی انحراف و آسیب را بگیرد.

*** تکنولوژی؛ تهدید یا فرصت؟!

پس از ارایه ی مقدمه یی از سوی مهدی منتظرقائم و صرف زمان استراحت، همایش با حضور سایر صاحبنظران و استادان دانشگاه ادامه یافت. هادی خانیکی به عنوان گرداننده ی این همایش، سخنران بعدی بود.

خانیکی میزگرد را با طرح پرسش هایی شروع کرد و گفت: چه اتفاقی افتاده است که تلفن های هوشمند در ایران تبدیل به یک مساله شده و ذهن ها را به خود جلب کرده است؟ آیا شتاب تند استفاده از این دستگاه ها علت آن بوده یا اینکه صرف زمان بیشتر توسط کاربران سبب این توجه شده است؟ چه افق های تازه یا چه ظرفیت های تازه یی در جامعه با گسترش تلفن های هوشمند پیدا شده است؟ آیا افق های تازه را باید با عنوان فرصت های بیشتر دید یا تهدید ها؟

بر اساس اطلاعات آماریِ خانیکی از شبکه ی همراه اول تا پایان فروردین ماه سال 1394، 18 میلیون نفر از مشترکان این شبکه، دارای تلفن هوشمند هستند که 16 میلیون و 700 هزار دستگاه مربوط به سیستم عامل اندروید و 1 میلیون و 500 هزار دستگاه سیستم عامل آی او اس (ios) است.

وی همچنین در ادامه از روند افزایشی سریع تلفن های هوشمند در میان ایرانیان در 3 سال اخیر خبر داد و افزود: ایران به سرعت به میانگین جهانی تلفن های هوشمند که در شرایط فعلی 25 میلیون دستگاه است، نزدیک می شود. چرخش اطلاعات در ظرفیت گوشی های هوشمند، هزاران برابر اطلاعاتی است که در مرکز کامپیوتری دانشگاه صنعتی شریف به عنوان بزرگترین مرکز کامپیوتری ایران، در گردش است.

این استاد دانشگاه، برای وضعیت به وجود آمده، ظرفیت هایی برشمرد و گفت: می توان گفت نوعی مهاجرت معکوس در حال رخ دادن است و مغزهای ما به کشور بازمی گردند. به عبارت دیگر جمعه بازارهای قدیمی در حال شکل گیری دوباره است. یعنی یک نفر هم تولید کند هم به جذب مشتری بپردازد و هم بفروشد. این فضا امکان کارآفرینی را فراهم کرده است.

به عقیده ی هادی خانیکی، جامعه ی ما در برابر هر پدیده ی تازه یی، تهدیدانگارانه برخورد می کند، نه تغییرانگارانه. به بیان دیگر ظهور پدیده های تازه دارای فرصت هایی نیز است که هرکس بتواند بهتر از این ظرفیت ها استفاده کند، پیروز خواهد بود.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی البته معتقد است در کنار فرصت ها و تغییرهای ناشی از یک پدیده، اثر گذاری بر فضای فرهنگی جامعه، تغییر سبک زندگی و ... را نیز شاهد خواهیم بود که در این مرحله نیاز به سیاستگزاران احساس می شود تا در مقام خود با برنامه ریزی هرچه بهتر نیازها را برطرف ساخته و عقب ماندگی موجود را برطرف سازند. شبکه های اجتماعی مجازی بر فضای فرهنگی ما تأثیر گذار هستند؛ چراکه زودبازده هستند و معطوف به نتیجه.

*** جای خالی دموکراسی در فضاهای مجازی

محمود شهابی عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی علامه طباطبایی سخنران بعدی این همایش بود.

وی ویژگی ارتباطات موبایلی را در پیوندهای اساسی درون گروهی دانست و اظهارات خود را با این پرسش شروع کرد: این ویژگی شبکه های ارتباطی موبایلی که تحت عنوان تقویت روابط درون گروهی مطرح می شود، چه پیامدی را ممکن است به همراه داشته باشد؟

شهابی در ادامه افزود: می توان گفت ارتباطات موبایلی ممکن است موجب از دست رفتن سرمایه اجتماعی شوند. برخی از تحقیقات در کشورهای دیگر نشان می دهد استفاده از شبکه های اجتماعی باعث فرسایش سرمایه ی اجتماعی می شود. اما متاسفانه در ایران تحقیق ها و پژوهش های لازم در این زمینه صورت نگرفته است و به همین دلیل بر اساس یافته های پژوهشی نمی توان اظهارنظر کرد.

شهابی با تاکید بر اینکه باید دید آیا اجتماعات مجازی کمکی به شکل گیری فرهنگ تسامح می کند یا نه، گفت: شاید شبکه های مجازی تمرینی باشند برای این موضوع؛ اما آنچه در چند سال اخیر شاهد آن هستیم، مانند حمله فیس بوکی به یک فوتبالیست یا حمله در اینستاگرام به یک هنرپیشه و... نشان دهنده آن است که شبکه های اجتماعی مجازی ما نتوانسته اند فرهنگ سیاسی مبتنی بر دموکراسی و جامعه مدنی را تمرین کنند.

این استاد دانشگاه همچنین تأکید کرد: البته من به نگاه به هراس اخلاقی و توطئه نگری اعتقاد چندانی ندارم، چراکه ما این تجربه را قبلا داشتیم و جواب نگرفته ایم و شاید اگر این شبکه های اجتماعی وجود نداشتند هرگز متوجه وخامت وضعیت اجتماعی موجود نمی شدیم و همچنان خیال می کردیم که ما امت برگزیده هستیم.

*** شبکه های اجتماعی، هراس آور نیستند

عبدالله گیویان عضو هیات علمی دانشکده صدا وسیما هم سخنران سوم این مراسم بود. گیویان این موضوع را از موضع فرهنگ شناسی نگریست و گفت: هر شکل فرهنگی ابزاری برای مطرح شدن پیدا می کند. من در پدیده ی موبایل به هیچ وجه امر هراس آوری را نمی بینم. بلکه نوعی رسانه ی تازه برای صدادار کردن فرهنگ است.

در نگاه این استاد دانشگاه، اتفاقی که از طریق موبایل در امروزِ ایران در حال رخ دادن است، رسمیت بخشیدن به شکل گیری روابط مختلف است. این در حالی است که ما یا بر اساس تصورات اجمالی، یا بر اساس تئوری ها، یا بر اساس تصورات فردی با پدیده ی موبایل مواجه شده ایم و به اندازه ی کفایت در مطالعه ی این پدیده نرسیده ایم.

وی که نگاه مثبتی به ورود این تکنولوژی و گسترش آن در جامعه ی ایران دارد، افزود: چرا از اینکه گروه های مختلف اجتماعی در ارتباط با هم قرار می گیرند، هراسان می شویم؟ اگر امکان ارتباطات موبایلی نبود آیا هیچ نحو دیگری از آن مشکل ها پیدا نمی شد؟

به گمان گیویان در امروزِ ایران اجتماعاتی در حال شکل گیری هستند که با نشانه های نمادین برای خود مرزگذاری می کنند، زبان ارتباطی خود را توسعه می دهند و تلاش می کنند با هویت یابی از طریق ارتباطات گروهی، بر مواردی مانند تنهایی و بحران های اجتماعی غلبه کنند. در برخی موارد چه بسا شاهد ارتقای سطح دانش و توسعه ی ارزش های مدنی و ... نیز خواهیم بود.

این استاد دانشکده صدا و سیما در پایان از اینکه تب شبکه های اجتماعی موبایلی در حال فروکش کردن است سخن گفت.

این در حالی است که مهدی منتظر قائم در نگاهی تقابلی، بر این باور است که هنوز به قله یی که از سربالایی تند آثار منفی بگذریم و جامعه به خودآگاهی کشف مکانیسم ها برسد و راه مهار و کنترل تکنولوژی را یاد بگیرد؛ نرسیده ایم. ما هنوز در سربالایی مشاهده و تجربه ی آثار منفی این تکنولوژی بیشتر از آثار مثبت آن هستیم.

*** شبکه های اجتماعی یعنی کامنتِ صفر!

در پایان همایش نیز یونس شکرخواه به عنوان آخرین سخنران از لزوم حضور در فضای مجازی برای شناخت آن سخن گفت.

به باور شکرخواه، نمی توان در مورد این فضا نظریه سازی کرد. باید با این فضا زندگی کرد. باید در این فضا بود تا شاید نگوییم همه اش سیاه یا همه اش سفید است. نمی توان گفت این فضا بوی توطئه می دهد یا مخاطبان آن فیلسوف های مبل نشین هستند. می توان فرصت داد. چه اشکالی دارد خانم خانه داری در وایبر مطلبی را بخواند. پس از این فرصت رفته رفته انسان ها متوجه می شوند که این فضا، فضای استنادات نیست.

این استاد دانشگاه می گوید: شبکه های اجتماعی یعنی کامنت صفر. گمان نکنید که باید برآیندی از آن به وجود آید. شبکه های اجتماعی یک فضای دیالوگی است که لنگرهای گوناگونی دارد. در این شرایط صفر، کسی غلبه ندارد و کسی پرچم فتح اش بالا نیست.