زمستانِ جمعیتی فرا می‌رسد

دکتر محزون گفت: سالیان قبل با تکرار کلیدواژه‌هایی چون بمب جمعیتی، دهان‌های باز و شکم‌های گرسنه، روز جهانی جمعیت برای یادآوری خطر افزایش جمعیت در تقویم‌ها جاگذاری شد در‌حالی‌که ما هم اکنون شاهد زمستان جمعیتی هستیم.

نشست تخصصی سیاست‌های جمعیت و پیشرفت در ایران از سوی دانشگاه علامه‌طباطبایی(ره) برگزار شد. به گزارش عطنا، در این نشست که مسئولان مرتبط با حوزه جمعیت و اساتید دانشگاه حضور داشتند بر لزوم گذار از بررسی‌های صرف آماری به سمت سیاست‌گذاری‌های جامع تأکید شد.

در این نشست مسعود عالمی‌نیسی، جامعه‌شناس توسعه، ضمن تاکید بر خطر پیری جمعیت افزود: در مسئله توسعه و جمعیت باید ببینیم چه اولویت‌هایی داریم، براساس گزارشی که سازمان ملل در سال 2013 منتشر کرده، ما با این نرخ زاد و ولد تا سال 2050 میانگین سنی کشورمان به 9/42 می‌رسد و اگر بخواهیم یک تصویرسازی از موضوع ارائه کنیم، میانگین سنی جامعه ژاپن که به عنوان یک جامعه سالمند شناخته می‌شود 9/44 در سال 2010 است.

وی افزود: نه تنها میانگین بلکه ساختار و هرم سنی هم مشابه است. یعنی اگر هرم سنی ژاپن در سال 2010 را با هرم سنی ایران در سال 2050 مقایسه کنیم، شاهد تشابه بسیار بالایی هستیم.

سیاست‌گذاری در سه بعد مردم، مسئولان و دانشگاه‌ها

استاد دانشگاه علامه‌طباطبائی افزود: طبق گزارشی که در سال 2011 منتشر شده از سال 1976 تا سال 2011 تعداد کشورهایی که به منظور افزایش جمعیت، دست به مداخله در جمعیت می‌زنند، افزایش یافته است. از سوی دیگر تعداد کشورهایی که مداخله نمی‌کنند کاهش پیدا کرده و مداخله منفی ابتدا افزایش و سپس کاهش پیدا کرده است. یعنی به طور کلی در دنیا ما شاهد مداخله به منظور افزایش جمعیت هستیم.

عضو هیئت علمی گروه رفاه اجتماعی ادامه داد: در بحث اولویت‌های سیاست‌گذاری، بنده اولویت‌ها را از سه زاویه شامل مردم، مسئولان و دانشگاه‌ها دیده‌ام.

وی افزود: در زاویه مردم به نظر می‌رسد، مردم ایران با وجود تمام تغییراتی که در رفتارشان دیده می‌شود، هنوز تمایل به داشتن فرزند دارند در حالی که در بعضی از کشورها مثل بلغارستان  اساسا این تمایل کم شده است (طبق گزارش‌های خود آن کشور).

وی افزود: در ایران این تمایل وجود دارد ولی موانع اقتصادی اجتماعی فرهنگی به خصوص اقتصادی این اجازه را نمی‌دهد. شاهد مثالش هم این است که وقتی ما نرخ باروری را در کل زنان محاسبه می‌کنیم 7/1 یا 8/1 است. ولی وقتی در میان زنان متأهل محاسبه می‌کنیم 2/3 می‌شود (آمار مربوط به سال 90). این ارقام بدین معناست که اگر امکان ازدواج فراهم شود، افراد دوست دارند که بچه‌دار شوند.

کارشناس حوزه سیاست‌گذاری ابراز داشت: مسئولان متأسفانه برنامه‌هایی که تا به حال در آن این نگاه غالب بوده که ما تشویق به فرزند آوری کنیم، مثلاً پولی بدهیم؛ حمایتی بکنیم را مد نظر داشته‌ و جرا کرده‌اند. در حالی که وقتی به برنامه‌های افزایش جمعیت در دنیا مثل بلغارستان و استرالیا نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که کاملاً برنامه‌های توسعه همه جانبه بوده است، یعنی کاملاً به بحث مسکن، بهداشت، آموزش و سایر موارد پرداخته شده است.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی همچنین خاطرنشان کرد: در بحث دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی ما یک نگاه قالبی داریم. در بحث جمعیت و توسعه که این ریشه در ادبیات علمی داشته که بعضا قدمت 200 یا 300 ساله دارد. مثلاً فرض کنید نظریه‌ای که مالتوس ارائه می‌کند هنوز که هنوز است به نوعی ناخودآگاه در فضای دانشگاهی ما حاکم است. اینکه ما با افزایش جمعیت غذا کم می‌آوریم و جمعیت موجب فقر و کاهش کیفیت آموزش می‌شود که این ادبیات عمدتا مربوط به سال 1940 و 1950 است.

وی با مرور نظریه‌های مخالف نظریه مالتوس افزود: نظریه «گری بکر» این است که افزایش جمعیت باعث تخصصی شدن ملت‌ها شده است و این می‌تواند موجب پیشرفت سریع‌تر شود.

جمعیت به عنوان یک منبع!

عالمی‌نیسی در ادامه کشور هند را در این مورد مثال زند و افزود: «جولیان سایمن» هم در کتاب منبع غایی مطرح می‌کند و می‌گوید که جمعیت یک منبع غایی برای پیشرفت اقتصادی است. حتی اگر بخواهیم احتیاط کنیم کسانی مثل «آلن کلی» (آکادمی علوم آمریکا) و حتی اقتصاد دان‌های بانک جهانی به صراحت می‌گویند که ما در بحث جمعیت نه توصیه مثبت می‌کنیم و نه توصیه منفی، بلکه ما می‌گوییم سیاست اقتصادی را اصلاح کنید. این درحالی است که بانک جهانی مشهور بود به سایت تنظیم خانواده که الان دست از این ادعا برداشته است.

وی اضافه کرد: بنابراین ما اگر خیلی محتاطانه بگوییم و اثر مثبت را نپذیریم به صراحت می‌توان گفت، جمعیت بر روی اقتصاد اثر منفی ندارد. خانم «لوی» کتابی دارد به نام «جمعیت و توسعه مناقشات قدیمی، نتایج جدید» که این کتاب فقط نظریه نیست بلکه یک فراتحلیل است و در این کتاب مطالعات تجربی کشورهای مختلف را بررسی کرده و نشان داده که بسیاری از نظرات قدیمی در مورد موضوع جمعیت مصداق ندارد. یعنی در خیلی از کشورها جمعیت افزایش پیدا کرده است و کیفیت آموزش هم بالاتر رفته است.

عالمی‌نیسی افزود: «آلن کلی» به صورت جزئی‌تر این موضوع را در 20 کشور بررسی کرده و حتی نشان داده است که افزایش جمعیت سهم سرمایه‌گذاری در بحث آموزش را کاهش نمی‌دهد آن را بلکه افزایش داده است.

این استاد جامعه‌شناسی تأکید کرد: اهمیت بروزرسانی علمی فقط یک بحث نظری نیست. مردم و مسئولان اندیشه خود را از همین دانشگاه‌ها می‌گیرند؛ بنابراین اولویت سیاست‌گذاری ما در بحث مردم رفع موانع و وجه اقناعی موضوع است. در مسئولان برنامه توسعه همه جانبه و در دانشگاه‌ها به روزرسانی علمی است.

زمستان جمعیتی فرا می‌رسد!

سخنران دیگر این نشست، طه نوراللهی، کارشناس مرکز آمار ایران بود که با بررسی موضوع زمستان جمعیتی، به شرح شرایط ویژه پنجره جمعیتی و لزوم بهره‌برداری به موقع از پتانسیل‌های موجود در آن سخن گفت.

محمود مشفق، جمعیت‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه‌طباطبائی نیز در این نشست با بررسی توزیع جمعیت در ایران، افزود: تا به حال به موارد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که روی رشد جمعیت و باروری تأثیر‌گذار بوده‌اند زیاد پرداخته شده است.

وی اضافه کرد: اما این بحث که تراکم و توزیع جمعیت در واقع می‌تواند چه تأثیری در رشد جمعیت داشته باشد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

تعادل بخشی فضایی و مکانی جمعیت

به گفته مشفق، بند 9 سیاست‌های جمعیتی ابلاغی مقام معظم رهبری بر بازتوزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت متناسب با ظرفیت‌های زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعاول و کاهش فشار جمعیتی تأکید دارد.

این جمعیت‌شناس گفت: بازتوزیع جمعیت از دو بعد برای ما اهمیت دارد. یکی تأثیری که بهینه‌سازی توزیع جمعیت بر رشد جمعیت و میزان باروری دارد. یعنی خود تراکم جمعیت می‌تواند اثر معکوس بر رشد جمعیت و باروری کل داشته باشد و دیگری تعادل‌بخشی فضایی و مکانی جمعیت با توجه بر ظرفیت‌های زیست‌محیطی است.

وی اظهار داشت: یکی از فرضیه‌های اصلی در جمعیت‌شناسی وجود رابطه معکوس بین تراکم جمعیت و میزان رشد جمعیت است. یعنی هرچه میزان تراکم جمعیت بالاتر رفته است، میزان رشد کاهش پیدا می‌کند.

مشفق افزود: به نظر می‌رسد که افزایش تراکم جمعیت از طریق اثرگذاری بر هزینه‌های فرزند‌پروری، افزایش هزینه‌های مسکن، تغییر هنجارهای اجتماعی، فشار روانی و استرس ناشی از محدودیت جا و محدود شدن فضای خصوصی رفتارها و ایده‌آل‌های باروری را تحت الشعاع قرار می‌دهد.

مدرس دانشگاه علامه‌طباطبائی گفت: بُعد دوم بحث، تعادل بخشی فضایی و مکانی جمعیت با توجه به ظرفیت‌های زیستی نقشه جمعیتی ما در سال 1335 بیانگر این است که 70 درصد جمعیت ما در مناطق روستایی و 30 درصد در مناطق شهری است. وقتی که به آمار سال 1390 نگاه می‌کنیم، 72 درصد جمعیت در مناطق شهری؛ یک توزیع نا‌متعادل در مناطق شهری مشاهده می‌کنیم.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: تهران و شهرهای بزرگ تراکم خیلی بالایی دارند و در توزیع جمعیت و بازتوزیع جمعیت، ما مسائلی مثل عدم توازن جمعیتی بین مناطق روستا و شهری را داریم.

این جمعیت‌شناس اظهار داشت: از برنامه اول توسعه، ما سیاست‌هایی داشتیم که بحثش سازمان‌دهی فضا بوده که کامل‌ترین بحث‌های توسعه فضایی جمعیت را در برنامه اول داریم. هرچه از برنامه اول به طرف برنامه‌های اخیر آمده‌ایم، بحث تأکید بر توسعه فضایی جمعیت کمتر شده است.

هزینه‌ی ‌زیاد فرزندآوری در شهر

مشفق بیان کرد: بحث تراکم جمعیت و توسعه فضایی جمعیت که نباید از آن غافل شویم، تراکم بیش از حد در بعضی از شهرها که نه تنها بُعد کمی را تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه در بُعد کیفی هم اثر‌گذار است. تولد یک بچه در شهرهای بزرگ هزینه‌ای را به خانواده متحمل خواهد کرد که عمدتا خانواده‌های شهری به طرف آن نمی‌روند.

محمدجواد محمودی، رئیس کارگروه سیاست‌های کلی جمعیت شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در این نشست با انتقاد از برخی مؤسسات آماری نسبت به ارائه آمار غیرواقعی، تأکید کرد: باید از بررسی‌های آماری عبور کرده و به سمت سیاست‌گذاری‌های جامع رفت.

وی با استقبال از شرایط به وجود آمده در دانشگاه، خواستار حرکت دانشگاه به سمت ارائه پیشنهاد سیاستی شد.

علی اکبر محزون، مدیرکل دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی سازمان ثبت احوال با تأکید بر توجه بسیاری از کشورها بر افزایش جمعیت، افزود: سیاست‌های کلی جمعیت نیازمند تبدیل شدن به اقدامات عملی و سیاست‌های اجرایی است که در این راستا یک نیاز اساسی وجود دارد و آن رصد دقیق شرایط و تغییرات جمعیتی است.

وی با اشاره به نام‌گذاری 31 اردیبهشت به نام روز جمعیت، گفت: سالیان قبل با تکرار کلیدواژه‌هایی چون بمب جمعیتی، دهان‌های باز و شکم‌های گرسنه، روز جهانی جمعیت برای یادآوری خطر افزایش جمعیت در تقویم‌ها جاگذاری شد در‌حالی‌که ما هم اکنون شاهد زمستان جمعیتی هستیم.

دستاوردها را منتشر کنیم

در پایان خانم دکتر خزعلی، رئیس شورای فرهنگی اجتماعی زنان و رئیس دانشگاه الزهرا (س) با تأکید بر گسترش جلسات علمی در راستای افزایش جمعیت و جوان‌سازی آن، افزود: دستاوردهای چنین جلساتی باید در دانشگاه‌های دیگر که از شورای عالی انقلاب فرهنگی درخواست دارند و در استان‌های مختلف و همچنین صداوسیما که رسالت اقناع مردم را بر عهده دارد، وارد شود.

وی گفت: رسوباتی از 50 سال پیش هنوز وجود دارد و دیدگاه‌های «مالتوسی» ممکن است در بین اکثر افراد جامعه وجود داشته باشد و تبدیل به باور شده است. باید این بحث‌ها به طور ریز باز بشود و برای آنها نیز یک بازنگری اتفاق بیافتد. سیستم و برنامه و نگاه سال‌هاست که یکسان است و باید تغییر کند و به روز شود و علمی شود.

خزعلی خاطرنشان کرد: تغییرات جمعیتی در اکثر کشورها در حال اتفاق افتادن است. در خیلی از کشورها زودتر از ما متوجه شدند و راهکارهایی را در پیش گرفتند که شاید زیاد هم موفق نبودند. در سیاست‌های قبلی جمعیت را به عنوان یک انگل، نگاه می‌کردند اما الان متوجه شده‌اند که آن نگاه اشتباه بوده است.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی اظهار داشت: نکته‌ای که بنده خیلی روی آن تاکید دارم اینکه برای کرامت انسانی مردم احترام قائل باشیم و نگوییم جمعیت باید زیاد بشود و باید کم بشود بلکه باید برای مردم احترام قائل بود. ما باید خادم مردم باشیم چه در جهت افزایش چه در جهت کاهش، آگاهی مردم را افزایش بدهیم و مشوق­‌هایی را به کار بگیریم.