حج سرمایه‌گذاری است، نه هزینه کردن

عطنا - حجت‌الاسلام حمیدرضا بصیری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی به مناسبت فرا رسیدن موسم حج در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار عطنا به تشریح فلسفه حج ابراهیمی و اهمیت و تفاوت‌های کتاب تالیفی خود در این زمینه با سایر کتب مشابه پرداخت.

وی در این باره گفت: هر عبادتی ایام مخصوص به خود را دارد؛ مثل روزه که ایام و فصل آن ماه مبارک رمضان هست و مثل نماز که وقتش هنگام اذان هست. درباره حج هم دو ماه شوال و ذی‌القعده و خصوصا ماه ذی‌الحجه فصل برگزاری این عبادت هست و جا دارد که در این ایام درباره حج و اهمیت آن در زندگی فردی و اجتماعی مطالبی افزون بر آن چه که می‌دانیم مجددا گفته شود.

وی با تاکید بر اینکه حج جایگزین ندارد، گفت: برخلاف تصور بعضی و حتی برخی از متدینین که گمان می کنند می توان برای حج جایگزین مشخص کرد و کارهای دیگری را به انجام رسانید تا همان تکلیف حج انجام شود، ولی این چنین نیست. هیچ کدام از دستورات خداوند متعال انتخابی نیست و اینطور نیست که به انتخاب خود افراد باشد. چه انجام واجبات و چه ترک محرمات انتخابی نیست. قرآن کریم هم می‌فرماید در روز قیامت مشابه و معادل آن چیزهایی که از شما خواستیم را قبول نمی‌کنیم و نمی‌پذیریم(و لایوخذ منها عدل)، از جمله این موارد حج هست و در سنت معصومین (علیهم‌السلام) هم می‌بینیم که هرگز افراد و مومنان را به کار دیگری به جای حج و انجام حج ترغیب نکردند.

بصیری اظهار داشت: بنابراین اولا حج جایگزینی ندارد و ثانیا برخلاف عده معدودی از مومنان یا متدینان یا بعضی از افرادی که برداشت دقیقی از تکلیف حج ندارند و گمان می‌کنند که حج هزینه کردن است، باید گفت واقعیت این است که حج سرمایه‌گذاری است نه هزینه کردن. حج یک سرمایه‌گذاری معنوی، عاطفی، اعتقادی و معنوی به صورت فردی است یعنی انسانی که مناسک حج را انجام می‌دهد و با اسرار حج آشنا می‌شود مانند یک وسیله نقلیه است که سوخت‌گیری می‌کند و آماده حرکت می‌شود؛ همچنین حج یک سرمایه‌گذاری اجتماعی برای امت اسلامی است. چراکه آن‌ها از شرایط یکدیگر و از سرمایه‌ها و تهدیدهای یکدیگر مطلع شده و در کنار این آشنایی می‌توانند هم‌افزایی اجتماعی، سیاسی و معنوی داشته باشند. بنابراین این یک عمل بسیار ارزشمند و مهندسی شده در دین اسلام است و افراد با یک زبان، با یک لباس و در یک محدوده جغرافیایی مشخص و با یک مناسک معین و مشخص عبادتی را انجام می‌دهند که دارای پیام‌های متعدد هست و ان‌شالله جهان اسلام به جایی برسد که بتواند حج را با تمام ظرفیت خودش به انجام برساند و آن موقع ما می‌توانیم حج را منشا اثر کامل در زندگی فردی و اجتماعی خود بدانیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی در مورد کتاب تالیفی خود با عنوان «ملکوت حج» نیز گفت: این کتاب بیانی از اسرار عمره و حج هست و در کنار تشریح مناسک حج و اعمالی که یک حاجی باید در مراسم حج انجام بدهد توجه به اسرار و فلسفه آن نیز بسیار مهم است و از جمله دانستنی‌هایی است که حج را برای انسان شیرین و دلنشین‌تر می‌کند. البته طبیعی است که مهمترین سر و فلسفه عبادت تسلیم بودن در برابر خداوند متعال است. اگر قرار باشد همه اسرار فردی یا اجتماعی یا مادی و معنوی یک عبادت را بدانیم ممکن است فقط برای رسیدن به آن فواید و آثار آن عمل را انجام دهیم و دیگر آن عبادت از شکل بندگی خدا و تسلیم در مقابل خدا خارج شود. ولی می‌توانیم تا اندازه‌ای برخی از اسرار را از آیات و روایات و همچنین با محاسبات عقلی به دست بیاریم که اگر این کار بر اساس روش دقیق خود انجام شود، آن‌وقت این اعمال و مناسک برای انسان بسیار ثمربخش و دلنشین‌تر خواهد شد.

بصیری گفت: در اینجا این سوال مطرح است که روش منطقی و صحیح دریافت اسرار عبادات چیست؟ در جواب باید گفت برای اینکه بتوانیم یک مطلبی را دینی و برگرفته از دین بدانیم، در درجه اول باید به قرآن و روایات معتبر اسلامی مراجعه کنیم. بنابراین برای کسب و فهم اسرار عبادات و همچنین اسرار حج باید در درجه اول ببینیم از متن قرآن و روایات معتبر می‌توانیم مطلبی را استفاده کنیم یا خیر. پس هر آن چیزی که از این طریق استفاده کردیم منبع اول ما در یافتن اسرار عبادات خواهد بود. قدم دوم این است که ممکن است هر شخص یا هر متفکری و هر دین‌شناسی از مناسک عبادی که خداوند برای ما مقرر کرده یک سری آثار، برکات یا یک اسراری را حدس بزند و استنباط کند. این استنباط‌ها هم در یک صورت قابلیت پذیرش را دارد و آن هم مشروط به است که مخالف با قرآن و مخالف با احادیث معتبر و مخالف با ادله عقلی ما نباشد. اگر استنباط ما درباره اعمال عبادی مخالفتی با قرآن و روایات و عقل نداشته باشند می‌توانیم از آن‌ها استفاده کنیم. بنابراین در کتاب ملكوت حج سعی کردیم که از این روش استفاده کنیم و مستند به قرآن و روایات اظهار نظر کرده و برداشت‌هایی که مخالفت با قرآن، روایات و عقل نداشته باشند را بیان کنیم.

وی ادامه داد: البته جای این سوال هست که در زمینه اسرار حج کتاب‌های متعددی از شخصیت‌های بزرگی وجود دارد و  کتاب "ملکوت حج" چه مطالب جدیدتری می‌تواند داشته باشد؟. همانطور که عرض کردم استنباط اسرار یک عبادت مثل حج تا حدی وابسته به برداشت‌های شخصی است. البته مشروط به عدم مخالفت با نقل و عقل. نقل یعنی قرآن و حدیث عقل هم که همان ادله عقلیه و مستقلات عقلیه است. بنابراین هر کسی که در این حوزه تحقیق داشته باشد و بررسی کند می‌تواند برداشت‌ها و استنباط‌هایی را در این حوزه داشته باشد که ممکن است با بخشی از استنباط‌های دیگران متفاوت بوده و البته متضاد و در مقابل هم نباشد. یعنی هر کسی یک برداشت و معنویت و اسراری را بتواند از حج یا از عبادات دیگر دریافت کند که این برداشت‌ها و استنباط‌ها در شخص دیگری به نحو دیگر باشد و هر دو هم درست باشد. بنابراین با توجه به این مبنایی که عرض کردم این کتاب هم در کنار کتاب‌های ارزشمند دیگری که نوشته شده، به نگارش درآمده و منتشر شده است.

بصیری افزود: یک مطلب ممتاز دیگری که می‌شود درباره این کتاب بیان کرد این است که در کتاب‌های دیگری که در حوزه اسرار حج نوشته شده عموما و غالبا برمبنای یک روایتی است از امام سجاد علیه‌السلام که شخصی به نام شبلی آن را نقل کرده. بنابراین مبنای اسرار حج در کتاب‌های دیگر غالبا حدیث شبلی است. در حالی که بنده در این کتاب با توجه به این که بزرگان و دیگران روی این حدیث خوب کار کردند و کتاب‌هایی را نوشته‌اند سعی کردم دیگر وارد این حدیث شبلی نشوم و از روایات و آیات دیگر بتوانم در استنباط و برداشت اسرار حج استفاده کنم.

وی در بیان تفاوت دیگر این کتاب با کتاب‌های مشابه گفت: در این کتاب به بعضی از اسرار مناسک حج اشاره شده که در بعضی از کتاب‌های دیگر به آن اشاره نشده است. به عنوان مثال شایسته است در سالگرد رحلت امام خمینی رحمت‌الله علیه، به این جمله امام راحل اشاره کنیم که فرمودند: حج بی برائت، حج نیست. واقعا از عبادات مهم حج این است که در مناسک حج مسئله برائت از مشرکان و برائت از غیر خدا مطرح شده و جلوه‌گری کند. چنانی که در تک‌تک مناسک حج ما می‌بینیم این روح برائت وجود دارد. بنابراین در بعضی از کتاب‌ها به فلسفه این موضوع و اسرار این مسئله بسیار مهم، توجه کامل و چندانی نشده است اما در این کتاب به اسرار برائت از مشرکین در حج پرداخته شده است.

این استاد علوم قرآن و حدیث در پایان، در پاسخ به این سوال که دانشجویان چه ارتباطی می‌توانند با این کتاب برقرار کنند، گفت: حج یک عبادت هست و عبادت مخصوص قشر خاص، گروه خاص یا سن خاصی نیست .هر کس که توفیق زیارت خانه خدا را پیدا کند؛ چه به صورت عمره یا چه به صورت حج واجب؛ طبیعی است که هم باید با مناسک حج آشنا شود و هم با اسرار حج. بنابراین این کتاب برای هر کدام از دانشجویان که توفیق زیارت عمره یا مناسک حج را پیدا کردند، قابل استفاده است. برای دانشجویان فرصت عمره دانشجویی گاهی فراهم است و می‌توانند مشرف به حج شوند و ما در سفرهای حج دیده‌ایم که قشر قابل توجهی از حاجیان چه در سفرهای عمره و چه در سفرهای حج، جوانان هستند و برخی هم از استادان دانشگاه هستند. بنابراین این کتاب برای همه آن‌ها قابل استفاده است. همچنین زبان این کتاب یک زبان خاص‌تر است و بر اساس مطالبی که در کتاب‌های دیگر بوده، نوشته نشده است. این تازگی و همچنین روان بودن مطالب و مستند بودن به آیات، روایات، اشعار عرفانی و ادله عقلی قابلیت استفاده از آن را برای دانشجویان بیشتر کرده و امیدوارم افرادی که این کتاب را مطالعه می‌کنند، بنده را در اصلاح و تکمیل بیشتر آن یاری کنند.