پیاده‌روی اربعین؛ الگویی برای حل چالش‌های تمدن انسانی

عطنا - در بخش بین‌‌الملل ششمین همایش بین‌المللی اربعین حسینی با عنوان «اربعین؛ همبستگی ملی، همگرایی اسلامی و مقاومت جهانی» که روز گذشته، ۲۰ شهریورماه ۱۴۰۲، به همت دانشگاه علامه طباطبائی(ره) و با حضور اندیشمندانی از  جهان اسلام در دانشکده حقوق و علوم سیاسی این دانشگاه برگزار شد، پژوهشگران عرب‌زبان از طریق ارتباط مجازی به بررسی ابعاد سیاسی، جامعه‌شناسی و روان‌شناختی زیارت اربعین پرداختند.

زیارت اربعین و روانشناسی ویژه آن

نزیهه صالح، پژوهشگر لبنانی حوزه روانشناسی و جامعه‌شناسی، با ارائه پژوهش خود با عنوان «اربعین و روانشناسی ویژه آن» جنبه‌های مختلف روانشناسی زیارت اربعین را تبیین کرد.

این استاد لبنانی در ابتدای سخن خود زیارت اربعین را رویدادی بی‌نظیر در تاریخ اسلام توصیف کرد چرا که در این رویداد تمام نیروی ایمان، به شکلی واقعی از خلال حب امام حسین(ع) نمایان می‌شود. به گفته وی زیارت اربعین ابتدا به شکلی خاموش آغاز شد اما به‌زودی شهرت آن عالم‌گیر شد و مؤمنان برای حضور در این زیارت بر هم پیشی می‌گیرند، به شکلی که امروز شاهد حضور پیروانی از تمام ادیان و مذاهب دیگر نیز در پیاده‌روی اربعین هستیم.

این زیارت بزرگ اکنون به یکی از مهم‌ترین اجتماعات انسانی در جهان تبدیل شده است، به شکلی که رسانه‌های بین‌المللی ناچار از پوشش آن هستند هرچند که نگاهی خصمانه به اسلام داشته باشند.

وی افزود: اما آیا برای اربعین می‌توان نظریه روانشناسی خاصی در نظر گرفت، آیا نظریه روان‌شناختی خاصی وجود دارد که بتواند خوشحالی افرادی که در این زیارت بزرگ شرکت می‌کنند و فرح ناشی از ایمان را تبیین کند؟ در پاسخ باید گفت: آری. در روانشناسی روحیه اعتدالی، شادی معنوی و احساس رضایت از آنچه در زندگی حاصل می‌شود، اموری مطلوب هستند. زیارت اربعین نیز فرصتی برای حصول این امور فراهم می‌کند و همچنین زمینه برای تجدید قوای روانی و پیشرفت معنوی ایجاد می‌کند. امری که انسان را به این سو می‌برد تا تمام توان خود را صرف خدمت به امام حسین(ع) و زائران او کند و این همان چیزی است که در زیارت اربعین و خدمات ارائه شده به زائران شاهد آن هستیم. از این‌رو می‌توان گفت مراسم اربعین تجسم عملی این نظریه روان‌شناختی است که چگونه حب امام حسین منجر به  آرامش روحی و ایمان برای فرد می‌شود و چگونه این امور پیامد خود را در عمل هویدا می‌سازد.

اربعین و مقاومت جهانی

دلال عباس، پژوهشگر مرکز آموزش عالی دکتری در دانشگاه لبنان در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه هر ساله در بیستم ماه صفر جهان شاهد یکی از بزرگ‌ترین تجمعات انسانی است که در آن نژادها، اقوام و مذاهب گوناگونی حضور دارند، دوستداری امام حسین و وفاداری به آرمان قیام آن امام را محور مشترکی توصیف کرد که تمام این گروه‌ها و اقوام را گرد هم می‌آورد. وی با اشاره به حدیثی از امام باقر(ع) که زیارت اربعین را به نماز تشبیه می‌کند، حال آنکه زیارت امام حسین در حال و زمانی امری مطلوب است، پس دلیل اصرار بر زیارت امام در اربعین چیست؟

آیا این زیارت کارکردی خاص دارد که تاکنون متوجه آن نبوده‌ایم، یا توجه ما اکنون می‌تواند ناشی از توجه رسانه‌ها به این رویداد باشد یا آنکه به دلیل شرکت اقوام و ملل گوناگون در این راهپیمایی، اهمیت آن نیز برای مردم در کشورهای مختلف جهان افزایش یافته است؟

این پژوهشگر لبنانی دلیل اهمیت این زیارت را پیامی دانست که در شهادت امام حسین(ع) و یارانش در کربلا نهفته است. این پیام ایثار و فداکاری در راه حق با تمام توان است، امری که تمام آزادگان جهان را حول محوری خاص متحد می‌کند و زائران و حقیقت‌جویان از هر دینی را به هم نزدیک می‌سازد. این فداکاری و پیام آن پیامدهای سیاسی، اخلاقی و اجتماعی خاصی دارد.

به گفته دلال عباسی نهضت امام حسین(ع) و جهاد او در راه دفاع از حق هدفی جز برپایی عدالت و دستیابی به آزادی ندارد. با توجه به این مبنا می‌توان دریافت که واکنش یک مسلمان یا آزاده هنگامی که امور به حد اعلای انحراف، باطل بودن و ذلت رسید چگونه باید باشد. با توجه به پیام این نهضت است که می‌توان دریافت چرا مردم  ایران  انقلاب کردند و پیروز شدند و چرا مقاومت لبنان با شعار «هیهات من الذله» پیروز شد و چرا در عراق، یمن و فلسطین شاهد مبارزه با اشغالگری و استعمار هستیم.

زیارت اربعین و ترویج ارزش‌های جدید در برابر فردگرایی مدرن

طلال عتریسی، استاد دانشگاه در رشته جامعه‌شناسی نیز در سخنان خود با عنوان «جامعه دلسوز در برابر فردگرایی مدرن» به بررسی جامعه‌شناختی زیارت اربعین و ارزش‌های نهفته در آن برای تمدن نوین اسلامی پرداخت. به گفته عتریسی اربعین یکی از مهم‌ترین مراسمی است که در زمینه ارزش‌های اجتماعی  نهفته در رویدادهای انسانی، جای تأمل و تحقیق دارد.

عتریسی تصریح کرد: تاریخ جوامع تاکنون پدیده‌ای مشابه زیارت اربعین را از نظر تداوم برگزاری و شرکت گروه‌های مختلف شاهد نبوده است. سال‌به‌سال بر تعداد شرکت‌کنندگان افزوده می‌شود و افراد شرکت‌کننده از نظر تعلقات طبقاتی، اجتماعی، سطح تحصیلی و فرهنگی به گروه‌های مختلفی تعلق دارند. این امر اربعین را تا اندازه‌ای شبیه به حج و آن را به موضوع پژوهشی علمی از نظر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و روان‌شناختی تبدیل کرده است.

 به گفته وی یکی از مهم‌ترین جنبه‌هایی که در این زیارت از نظر جامعه‌شناختی و ارزش‌های آن برجسته است، غلبه فرهنگ ایثار، همدلی و همراهی در برابر ارزش‌هایی مانند خودمحوری، سودمحوری و فردگرایی است که بسیاری از آن به‌عنوان ارزش‌های جامعه مدرن و مبنای تشکیل تمدن جدید یاد می‌کنند. 

بررسی این امر نشان می‌دهد که شرکت در زیارت اربعین فرهنگی متفاوت از فرهنگ فردگرایی مدرن را تقویت می‌کند که در جوامع معاصر سخت به آن نیازمندیم.  

عتریسی گفت: این زیارت الگویی را ارائه می‌دهد که با تمام ارزش‌ها و مفاهیمی که جهانی‌شدن، فناوری‌های نوین ارتباطی و سبک زندگی مصرف‌گرا در روابط انسانی ایجاد کرده، در تضاد است. در زیارت اربعین مردم همدیگر را نمی‌شناسند، اما برای یک هدف تلاش می‌کنند و آن پیمودن مسیر منتهی به زیارت کربلا است و در این راه خدمات بسیاری به همدیگر ارائه می‌کنند و در برابر آن چیزی طلب نمی‌کنند.  این امر با منطق سود و زیان، و رقابت محوری که همه‌چیز را از این نگاه می‌سنجد بسیار متفاوت است. زیارت اربعین جنبه اجتماعی، همبستگی و تعاون را تقویت می‌کند  و فرهنگی را ایجاد می‌کند که مبتنی بر فداکاری و نوع‌دوستی و همدلی میان مردم است. امری که جای خالی آن در فرهنگ فردگرا و سودمحور کنونی به شدت محسوس است.

به گفته این جامعه‌شناس لبنانی این زیارت می‌تواند همانند انقلاب اسلامی ایران که الگویی جدید در جهان ارائه کند، می‌تواند الگویی برای حل چالش‌های تمدن انسانی باشد که با مشکلات، سیاست‌ها و فرهنگ فردگرایانه مواجه است.