عضویت ایران در بریکس: چالش ها و مزیت ها

عطنا - سفر ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به آفریقای جنوبی برای شرکت در اجلاس بریکس انجام شد. این سفر نشان از سطح نگاه و تمایل ایران به عضویت در گروه بریکس دارد. اما حضور رئیس جمهور ایران در اجلاس سران بریکس، صرفنظر از بحث عضویت، از لحاظ دیدارهای دوجانبه با سران پنج قدرت جهانی در حاشیه نشست نیز مهم ارزیابی می شود.

ایران درخواست رسمی برای عضویت در گروه بریکس را ارائه کرده و در ماه های اخیر سلسله رایزنی های سیاسی با پنج کشور عضو بریکس داشته است. گروه بریکس نیز در اجلاس سران ژوهانسبورگ سندی را تصویب کرده است که دستورالعمل ‌ها و اصول گسترش آن را تعریف می‌ کند. مجموع شواهد و ارزیابی کارشناسان نشان می دهد روند عضویت ایران در بریکـس از لحاظ سیاسی روندی ساده است، اما از لحاظ فنی و اقتصادی فرایند پیچیده و پر چالشی خواهـد بود. با این حال عضویت احتمالی ایـران در بریکس یک تحول مهم ملی، منطقه ای و بین المللی ارزیابی می شود که هم برای ایران و هم برخی از اعضای بریکس از جمله چین و روسیه مهم تلقی می شود.

اهداف و انگیزه های ایران

در سال های اخیر تمرکز زیادی بر عضویت ایران در سازمان ها، نهادها و گروه های سیاسی و اقتصادی جهانی ایجاد شده است. مبنای این تلاش ها، نظرات کارکردگرایی کارشناسان و مشاوران سیاسی و اقتصادی ایرانی است که معتقدند عضویت ایران در ترتیبات منطقه ای و بین المللی به ویژه از نوع اقتصادی، منجر به رشد اقتصادی کشور و در درجه بعد تامین امنیت بیشتر در برابر تغییرات ژئوپلتیک و ساختاری جهانی می شود. در این راستا بریکس به دلیل اهمیت فزاینده ای که در اقتصاد سیاسی بین المللی و تحولات ژئوپلتیک در جهان یافته، از جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی ایران برخوردار شده است.

ایران با هر پنج عضو اصلی گروه بریکس متشکل از کشـورهای برزیـل، روسـیه، هنـد، چیـن و آفریقـای جنوبـی روابط سیاسی خوبی دارد. روابط اقتصادی ایران با چین، هند و روسیه در میان قـدرت هـای کلیـدی بریکس نیز از اهمیت ویژه ای برای این کشورها برخوردار است.

مهمترین انگیزه های ایـران برای عضویت در بریکـس شامل پرستیژ بین المللی، برقراری پیوندهای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران با قدرت های جدید جهانی، پیشبرد برنامه توسعه اقتصادی کشور، افزایش جایگاه منطقـه ای و بین المللی، جذب شرکای اقتصادی جدید در سطح منطقه ای و بین المللی، دسترسی به منابع مالی جدید، دسترسی به یافته ها و ابتکارهای جدید در حوزه های فناوری، تولیدات دانش بنیان، کشاورزی و امنیت غذایی، تجارت و افزایش امکان مقابله با تحریم های بین المللی است.

فرصت ها و محدودیت های بریکس برای ایران

بریکس در حال توسعه نهادهای داخلی خود برای یکپارچگی و افزایش قدرت موثر اقتصادی در سطح جهانی است. هدف اولیه این نهادها حمایت از پیشبرد برنامه های توسعه اعضا و تقویت جایگاه منطقه ای و بین المللی آنها است. تاسـیس نهادهای مالی مستقل از نهادهای غربی را می توان مهمترین موفقیت بریکس در پیشـبرد همگرایـی و مهمترین مزیت آن در ساختار جدید اقتصادی جهانی دانست

دو نهاد مالی در درون بریکس از ارکان قدرت این گروه محسوب می شوند که برای ایران نیز متضمن فرصت هایی هستند. بانـک توسـعه جدید بریکـس مهمترین رکن اقتصادی بریکس است که در راسـتای نقـش آفرینـی مشـترک و همگرای ایـن کشـورها در اقتصـاد جهانـی بـه وجود آمده است. بانـک توسـعه جدید بریکـس در سـال ۲۰۱۴ بـرای تامین مالی پـروژه های زیرساختی در کشورهای بریکس و سایر بازارهای نوظهور تاسیس شد. ایـن بانک دارای سـرمایه ۱۰۰ میلیـارد دلاری است و دفتر مرکزی آن در شانگهای چین قـرار دارد. بر اساس توافقنامه تاسیس بانک توسعه جدید، این بانک باید از طریق وام، ضمانت، مشاوره، مشارکت در سهام پروژه ها و سایر ابزارهای مالی از پروژه های توسعه ای دولتی و خصوصی اعضا حمایت کند.

نهاد کلیدی دیگری که با هدف تقویت همگرایی مالی میان کشورهای عضو بریکس ایجاد شده، نهاد ذخیره احتیاطی بریکس است. ترتیبات ذخیره احتیاطی بریکس Contingent Reserve Arrangement (CRA) یک مکانیزم همکاری مالی برای حمایت از اعضای گروه در چالش ها و بحران های احتمالی مالی اسـت کـه توسـط کشـورهای بریکـس در سـال ۲۰۱۴ ایجـاد شـد.

مهمترین هدف ایران از عضویت در بریکس، دستیابی به منابع مالی در هر دو نهاد بانک توسعه جدید و مکانیزم ذخیره احتیاطی بریکس است. هر چند تحریم‌ های مالی ایالات متحده دسترسی به منابع این دو نهاد را برای ایران دشوار می‌سازد، اما بریکس در فرآیند دلارزدایی انواع روش ها را برای ارائه وام و خدمات به اعضا اتخاذ کرده است که این روش ها می توانند به کاهش تاثیر تحریم ها در همکاری ایران با نهادهای مالی بریکس کمک کنند. بانک توسعه جدید از روش هایی چون ارائه وام به ارز ملی قدرت های عضو بریکس، رمز ارز و همچنین سوآپ ارزی برای ارائه خدمات به اعضا استفاده می کند.

البته ادغام ایران در چارچوب اقتصادی بریکس احتمالا چالش هایی را از نظـر همسویی بـا سیاست های اقتصادی، مکانیزم های نظارتی و قوانین و مقررات تجاری هماهنگ بـا اعضای اصلی و جدید بریکس ایجاد کند. تضمین هماهنگـی و تطبیق بوروکراسی داخلی با نهادهای بریکس در زمینه هایی مانند گمرک، تعرفه ها و مقررات سـرمایه گذاری به زمان و بررسی های کارشناسی پیچیـده ای نیاز دارد.

راهبرد پیش روی ایران

اهمیت نهادهای مالی بریکس به اندازه ای است که برخی کارشناسان معتقدند ایران به جای عضویت در بریکس می تواند به عضویت در نهادهای مالی این گروه، به ویژه بانک توسعه جدید تاکید داشته باشد. برخی کشورهای دیگر چون بنگلادش، مصر و امارات متحده عربی نیز به ‌جای تلاش برای عضویت کامل در بریکس، عضویت در بانک توسعه جدید و نیز مکانیسم ذخیره احتیاطی را در دستور کار قرارداده اند. ایران می‌تواند در کوتاه‌ مدت با پیوستن به این دو نهاد کلیدی بریکس، بدون تعهدات سیاسی بیشتر راه را بر عضویت کامل در آینده نیز فراهم کند.

یکی دیگر از تاکیدهای کارشناسان در نظر داشتن توازن در تعهدات احتمالی است که ایران در فرایند عضویت در بریکس می پذیرد. هر چند برخی قدرت های عضو بریکس علیه غرب لفاظی می کنند، اما ایران در این زمینه باید چالش های احتمالی با غرب و دستور کارهای موجود در این رابطه را در نظر داشته باشد. «چند جانبه گرایی» یکی از سیاستگذاری های ایران برای کاهش تاثیر تحریم های آمریکا و افزایش ظرفیت خود برای عضویت در نهادهای بین المللی از جمله بریکس است. اما عضویت در بریکس نباید مسیر چندجانبه گرایی ایران را مسدود کند.

در همین حال چه با عضویت کامل، یا توافق احتمالی ایران با نهادهای مالی بریکس، پیشنهاد می شود که ایران از ظرفیت های سیاسی با قدرت هایی چون چین، هند و روسیه برای تامین منابع مالی و قراردادهای راهبردی برای توسعه کریدورها و بنادر استراتژیک خود مانند چابهار استفاده کند. به ویژه اینکه کریدور شمال-جنوب که هم روسیه هم هند عضو آن هستند، می تواند یک مَفصل قوی برای استحکام بریکس و ارزش افزوده ایران برای این گروه ارزیابی شود.