دو عامل موثر بر تقلب علمی؛ افزایش بی‌رویه دانشگاه‌ها و مدرک‌گرایی کارمندان

عطنا - مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اخیراً در گزارشی به بررسی وضعیت تقلب علمی در کشور پرداخته و در بخشی از این گزارش رسمی اعلام شده که در سال ۱۴۰۱ بیش از ۴۱ درصد پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تدوین‌شده در مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کپی‌برداری از متن مشابه بوده است.

با حضور مجید عباسی، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، محمدباقر خرمشاد و میترا راه‌نجات، اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به بررسی ابعاد تقلب علمی در کشور پرداخته‌ایم.

ایکنا ـ خانم دکتر راه‌نجات، تا چه اندازه ضعف نظارت را در افزایش تقلبات علمی در کشور مؤثر می‌دانید؟ اساسا وظیفه چه کسی است در این زمینه نظارت کند؟

راه‌نجات: به نظرم این بسیار مهم است که یکسری قوانین محکم و بسیار دقیقی را در رابطه با سرقت ادبی و علمی در دانشگاه‌ها ایجاد و آن را دقیقاً هم اجرا کنیم. در کشورهای خارجی معمولا بین پنج هزار تا صد هزار دلار جریمه برای تقلب علمی وجود دارد. در برخی از کشورها حتی برای این موضوع زندان هم در نظر گرفته‌اند. در بعضی از ایالت‌های آمریکا، سرقت علمی و ادبی، به لحاظ قانونی، مساوی با جنایت قلمداد شده است بنابراین دانشجو از زمانی که وارد دانشگاه می‌شود با این قوانین آشنا خواهد شد و در جریان قرار می‌گیرد که هر مدل از سرقت علمی و ادبی را انجام دهد، ممکن است شغل، حرفه و شهرت خودش را از دست بدهد و موقعیت علمی خود را با خطر مواجه کند. 

بنابراین چون فرد با عواقب این مسئله روبه‌رو می‌شود کمتر دنبال این سوء استفاده‌ها می‌رود. متأسفانه در دانشگاه‌های ما چنین قوانینی وجود ندارد و اگر هم باشد بسیار ضعیف است و اگر هم قانونی باشد به میزان زیادی در مورد آن برای دانشجو، آگاهی‌بخشی صورت نمی‌گیرد که اگر سرقت علمی و ادبی انجام دهد در پرونده وی قرار داده می‌شود و در آینده موقعیت کاری و حرفه‌‌ای او با خطر مواجه می‌شود. به نظرم لازم است دانشگاه‌ها و مخصوصا دانشگاه‌هایی که به لحاظ علمی در سطوح بالاتری قرار دارند حتماً نسبت به تنظیم چنین قوانینی که سختگیرانه‌تر باشد اقدام کنند و این امر مانع از گسترده‌تر شدن سرقت علمی و ادبی شود.

ایکنا ـ آقای دکتر خرمشاد تعداد دانشگاه‌ها در کشور ما در انواع مختلف نسبت به کشورهای دیگر به تعداد قابل توجهی بیشتر است و جذب دانشجو هم زیاد است. فکر می‌کنید این مسئله تا چه اندازه در مشکلاتی که بوجود آمده مؤثر است؟

خرمشاد: شاید بتوان گفت کشور ما در جذب دانشجو نسبت به جمعیتی که داریم بالاتر از استانداردهای جهانی است و این هم تابعی از فرهنگ و هنجارهایی است که در جامعه ما شکل گرفته است اما شاید بتوان گفت این مسئله اصلی نیست چراکه در کشورهای دیگر هم بعضا دانشگاه‌ها را دسته‌بندی می‌کنند و این دسته‌بندی باعث می‌شود بخشی از مشکلات حل شود. مثلاً اگر دانشگاه‌ها به پنج دسته تقسیم می‌شوند انتظاری که در یک رساله یا پایان‌نامه کارشناسی ارشد از دانشگاه‌های درجه یک دارند همان انتظار را از دانشگاه درجه پنج ندارند بنابراین جامعه علمی کشور قبول کرده است که دانشگاه‌های درجه پنج، فارغ‌التحصیلانی در حد خودشان دارند و دانشگاه‌های درجه چهارم و یکم هم همینطور و جامعه هم این را پذیرفته است لذا فارغ التحصیلان دانشگاه‌های درجه پائین‌تر را در مناصب و مراکز مهم به کار نمی‌گیرند.

با توجه به اینکه تعداد متقاضیان برای تحصیل در کشور ما بیشتر شده و حرفه‌ای‌گری هم افزایش یافته است بنابراین باید ابتدا فرهنگ‌سازی لازم صورت گرفته و ساختارهایی ایجاد شود که جلوی تقلب علمی را بگیرد. در این راستا هم باید یک ترمزِ درونی در آدم‌ها به وجود بیاید که میل به این‌کار پیدا نکنند و هم اینکه نظارت‌هایی از سوی مجموعه‌ای از ساختارها صورت بگیرد و از زمان طرح موضوع تا تصویب و پیگیری توسط استاد و .... این‌کار انجام شود تا به این معضل در جامعه ما پایان داده شده و روندها اصلاح شود.

ایکنا ـ آقای دکتر عباسی، اشاره‌ای هم به نقش اساتید داشته باشیم. به نظر شما اساتید برای کاهش این کپی‌‌کاری‌ها باید چه اقدامی انجام دهند؟ چون به هر حال آنها اولین کسانی هستند که با این متون روبرو می‌شوند و مطمئنا مسئولیت دارند.

عباسی: استادی که راهنمای پایان‌نامه یا رساله دکترا می‌شود پذیرفته است که از ابتدای تصویب عنوان تا انتهای این کار پژوهشی با دانشجو همراه باشد لذا حتماً نظارت کامل و کافی را بر این مسئله دارد بنابراین بسیار کم اتفاق می‌افتد که دانشجو بتواند با وجود استادی که ناظر کار پژوهشی است تقلب علمی یا کپی‌کاری انجام دهد اما استادی که از همان موقعی که عنوان تصویب می‌شود به دانشجو اعلام می‌کند برو و این کار پژوهشی را به صورت کامل انجام و سپس همه را با هم برای من بیاور و بعد همه کار را تحویل می‌‌گیرد و باید در فرصت کوتاهی همه پایان‌نامه را مطالعه و نتیجه را اعلام کند طبیعتاً چنین استادی نظارت کافی و کامل بر کار دانشجو نداشته است.

در چنین شرایطی، این احتمال وجود دارد که خدای ناکرده دانشجو به تقلب اقدام کند بنابراین اولین کاری که استاد باید برای جلوگیری از کپی‌کاری انجام دهد این است که از ابتدا تا انتها و فصل به فصل با دانشجو همراه باشد. دانشجو هم وقتی جدیت استاد را در نظارت و راهنمایی مشاهده کند حتماً به خودش اجازه نمی‌دهد به سمت کارهای غیرقانونی برود. نکته دیگر اینکه اگر اساتید ما از سامانه‌های همانند‌جویی استفاده کنند شرایط بهتر خواهد شد. 

البته این ایرادها هم بر سامانه‌ها وارد است که با تغییر برخی از کلمات یا جملات، می‌توان مقدار مشابهت را تغییر داد اما فعلا باید به این سامانه‌های مشابهت‌یاب اعتماد کرد تا بتوانیم سطح تقلبات و کپی‌کاری‌ها را کاهش دهیم و به حداقل ممکن برسانیم. نکته دیگر اینکه تقلب علمی مختص کشور ما و دانشجویان ما نیست بلکه در کشورهای خارجی هم وجود دارد. در سال‌های اخیر مشخص شد در کشورهایی همانند آلمان و ... حتی تزهای دکتری برخی وزرای‌شان تقلب علمی بوده است لذا از پست مربوطه عزل شده و تبعات دیگری هم برای آنها داشته است.

ایکنا ـ خانم دکتر راه‌نجات سال‌هاست که گفته می‌شود در کشور ما مدرک‌گرایی شدت گرفته است و مثلا بسیاری از کارمندان، بعضا برای افزایش حقوق یا گرفتن ارتقا، دنبال گرفتن مدرک تحصیلی بالاتر هستند. به نظر شما این مدرک‌گرایی تا چه اندازه در دامن زدن به تقلبات علمی مؤثر بوده است؟

راه‌نجات: به نظرم این هم به ضعف قانون برمی‌گردد. اگر در هنگام استخدام فردی به عنوان کارمند، در قرارداد وی ذکر کنند که این فرد را با مدرک کارشناسی استخدام کرده‌ایم و تا پایان مهلتی که در آن نهاد کار می‌کند حقوق وی بر اساس مدرک کارشناسی پرداخت خواهد شد ولو اینکه مدرک دکترا هم بگیرد عملا این میلی که برای مدرک‌گرایی در میان کارمندان وجود دارد که صرفاً مدرکی بگیرند ولو اینکه در یک نهاد آموزشی سطح پائین باشد، از بین خواهد رفت بنابراین آن کارمند بیشترین زمان را خواهد گذاشت تا کار باکیفیت‌تری در محل کار خود ارائه دهد. 

از سوی دیگر افرادی هم وجود دارند که مایل هستند ادامه تحصیل بدهند بنابراین اگر نهادی که کارمند در آنجا کار می‌کند این حق را برای فرد در نظر بگیرد که در زمان تحصیل از مرخصی برخوردار باشد تا فرد بدون اینکه سر کار بیاید برای ادامه تحصیل به دانشگاه برود و بعدا خبره‌تر و با دانش بیشتر به محیط کار بازگردد این مشکل هم حل خواهد شد اما باید گفت در حال حاضر در همه جای دنیا این امکان وجود دارد تا افرادی که مشغول کار هستند در همان حال، ادامه تحصیل هم بدهند و از آموزش‌های بیشتری برخوردار باشند.

از سوی دیگر می‌توان مبنای افزایش حقوق و ارتقا را مدرک قرار نداد بلکه عملکرد شخص مهم باشد. وقتی فردی استخدام می‌شود شرح وظایف و حقوقی برای وی در نظر گرفته می‌شود لذا اگر مدرک تحصیلی هم به عنوان عامل موثر بر حقوق اضافه شود نباید توقع داشته باشیم که کارمند به سراغ ارتقای مدرک خود نرود.

ایکنا ـ آقای دکتر خرمشاد با توجه به تجربه شما در خارج از کشور، درباره تنبهیاتی که برای متقلبان علمی در کشورهای دیگر در نظر گرفته می‌شود توضیح می‌دهید؟

خرمشاد: واقعیت این است که در زمان تحصیل در خارج از کشور، به طور مشخص با چنین چیزی برخورد نکردم و مسئله من نبوده که آن را پیگیری کنم اما کشورهایی که ذیل تمدن غرب محسوب می‌شوند علاوه بر فرهنگ‌سازی برای کاهش روحیه تقلب و تخلف، با توجه به تأکیدی که بر قانون و جریمه و مجازات دارند به عنوان عوامل بازدارنده در اینجا هم تلاش می‌کنند با وضع قوانین و جرایم، جلوی تخلفات را بگیرند همانگونه که در مورد تخلفات راهنمایی و رانندگی و تخلفات اداری چنین کاری انجام می‌دهند در این عرصه هم تلاش می‌کنند به زور قانون، عملکرد منحرفان را  اصلاح کنند.

ایکنا ـ آقای دکتر عباسی شما رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی هستید. آیا در این دانشگاه برای مقابله با این مسائل اقدامی صورت گرفته است؟

عباسی: اولین کاری که ما انجام می‌دهیم این است که دانشجو بعد از مرحله تصویب عنوان، از ایرانداک که سامانه مشابهت‌یابی است سندی را برای ما بیاورد و مشابهت‌ها را مشخص کند. در انتهای کار پژوهشی هم باید به ما اعلام شود که درصد مشابهت چه میزان بوده است. همچنین آگاهی دادن به دانشجو را در برنامه‌های پژوهشی خود در نظر گرفته‌ایم و به دانشجو اعلام می‌کنیم اگر خدای ناکرده و به هر دلیلی، فعالیت پژوهشی آنها با تخلف همراه باشد نه تنها مدرک از آنها گرفته می‌شود بلکه به کمیته انضباطی معرفی شده و باید پاسخگوی اقدامات خودشان باشند. 

از سوی دیگر به اساتید اطلاع‌رسانی لازم شده که اگر خدای ناکرده دانشجویی تحت راهنمایی یکی از اساتید مرتکب این مسئله شود استاد هم باید پاسخگو باشد و در مواردی ممکن است استاد مربوطه به کمیته انضباطی اساتید معرفی شده یا حداقل این اتفاقی که افتاده است در پرونده آنها درج شود. اینها عموما کارهایی است که در مورد آنها اطلاع‌رسانی شده است. ضمن اینکه در فواصل مختلف و معمولا در هر ترمی، یک یا دو کارگاه یا دوره آموزشی کوتاه‌مدت جهت آموزش بیشتر روش تحقیق، روش نگارش پایان‌نامه و رساله و حتی کتاب و مقاله برای دانشجویان و اساتید برگزار و اطلاعات لازم در این زمینه به آنها منتقل می‌شود.

ایکنا ـ خانم دکتر راه‌نجات در لا‌به‌لای صحبت‌های اساتید اشاراتی به راهکا‌رهای مقابله با تقلبات علمی صورت گرفت. به نظر شما چه باید کرد که میزان تقلبات کاهش پیدا کند؟

راه‌نجات:‌ به نظرم خودِ سازمان ایرانداک به عنوان یکی از سازمان‌های مرجع در زمینه جلوگیری از تقلبات علمی، می‌تواند از طریق نرم‌افزارهایی که برای مشابهت‌یابی استفاده می‌کند کمک بسیار بزرگی به جامعه دانشگاهی باشد. از سوی دیگر می‌توانیم در داوری پایان‌نامه‌ها به سمت استفاده از الگوی داوری مقالات برویم. وقتی مقاله‌ای برای یک نشریه می‌فرستید عملا هیچ اطلاعاتی از داور آن ندارید و اطلاعات نویسنده هم در اختیار داور قرار نمی‌گیرد و متنی که در اختیار داور قرار می‌گیرد بدون اسم نویسنده است بنابراین بدون هیچ غرض‌ورزی و تعارفاتی، شروع به داوری آن مقاله می‌کند. معمولاً مقاله به دو داور سپرده می‌شود که اگر هر دو رد کنند به نویسنده باز می‌گردد و اگر یکی تأیید و یکی رد کند به داور سوم سپرده شده و نظر وی تعیین‌کننده می‌شود.

معتقدم که خوب است چنین سیستمی برای پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در نظر گرفته شده و پایان‌نامه بدون اسم نویسنده و استاد راهنما و مشاور، مورد ارزیابی قرار گیرد در این‌صورت با فراغ‌بال می‌توانند داوری انجام دهند و سپس به دانشجو مهلت دهند اصلاحات مد نظر را انجام داده و به مرحله دفاع برود چون انتظار ما از دانشجو این است که قبل از رسیدن به مرحله دفاع، همه کارهای علمی را به خوبی انجام داده باشد. به نظرم وجود این روند در کشور ما باعث می‌شود پایان‌نامه‌ها از کیفیت بهتری برخوردار باشند.