ضعف در فراگیری روش تحقیق؛ عامل تقلب علمی ناآگاهانه در پایان‌نامه‌ها

عطنا - مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اخیراً در گزارشی به بررسی وضعیت تقلب علمی در کشور پرداخته و در بخشی از این گزارش رسمی اعلام شده که در سال ۱۴۰۱ بیش از ۴۱ درصد پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تدوین‌شده در مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کپی‌برداری از متن مشابه بوده است.

طبق جدول‌هایی که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده، در فاصله سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ در مجموع ۷۲ هزار و ۵۷ رساله و پایان‌نامه دانشجویان مقطع دکتری در سامانه ایرانداک ثبت شده که ۲۱ هزار و ۲۶۴ مورد از این متون (۲۹ درصد) بیش از ۳۰ درصد مشابهت با متن علمی مشابه داشته و کپی‌برداری بوده است. همچنین در همین بازه زمانی، ۶۷۵ هزار و ۷۱۳ رساله و پایان‌نامه دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در سامانه ایرانداک بارگذاری شده که طبق بررسی‌ها ۳۱۱ هزار و ۶۴۸ مورد از این متن‌ها (۴۶ درصد) کپی‌برداری با بیش از ۳۰ درصد مشابهت بوده است.

در این گزارش عنوان شده علاوه بر اینکه طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰، بیش از ۹۰ درصد آثار علمی متقلبانه، مربوط به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی غیردولتی بوده، طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ و به تفکیک هر سال، در سال ۱۳۹۸، بیش از ۴۵.۴ درصد، در سال ۱۳۹۹، بیش از ۴۷.۵ درصد، در سال ۱۴۰۰ بیش از ۴۶.۱ درصد و در سال ۱۴۰۱ بیش از ۴۱.۱ درصد از مجموع پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که دانشجویان مقطع دکتری و کارشناسی ارشد ارائه داده‌اند، بیش از ۳۰ درصد آنها کپی‌برداری از متون مشابه بوده و از مرحله بررسی نهایی حذف شده‌اند.

با حضور مجید عباسی، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی و محمدباقر خرمشاد و میترا راه‌نجات، اعضای هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به بررسی ابعاد تقلب علمی در کشور پرداخته‌ایم.

در ادامه بخش اول این نشست را می‌خوانید؛

ایکنا ـ طبق گزارش اخیر مرکز پژوهش‌‌های مجلس، ۴۱ درصد از متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها کپی از متن مشابه بوده است. آقای دکتر خرمشاد به نظر شما چنین تقلب‌‌هایی با چه سازوکاری اتفاق می‌افتد؟

خرمشاد: لازم است سقفی از انتظارات را در مورد پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری بیان کنم. در هر دوی اینها انتظار این است که دانشجو بتواند ایده جدیدی را بپروراند و ارائه دهد. طبیعتاً در رساله دکتری از تز یعنی آورده جدیدی سخن گفته می‌شود که دستاورد دانشجو برای دنیای علم است. در دوره کارشناسی ارشد این انتظار به دلیل سطح کار کمتر است، اما انتظار این است که یک مشق جدی به عنوان اولین کار تحقیقاتی دانشجوی کارشناسی ارشد انجام شود. 

سقف کار این است که دانشجو بتواند در هر دو دوره، کار علمی انجام دهد و متنی آماده کند که بر اساس روش تحقیق مناسب باشد، اما انتظار اینکه دانشجو بتواند متنی صددرصد بدیع تهیه کند امکان‌پذیر نیست، چون ما از دانشجو می‌خواهیم که پیشینه تحقیق را در کار خود بیاورد، به منابع مختلفی مراجعه کند و در متن به آنها ارجاع دهد. لذا اگر دانشجو از منابع استفاده درست نکرده یا ارجاع‌ نداده باشد، به عنوان نقص علمی شناخته می‌شود. از شیوه‌های رایج تخلفات علمی این است که اگر شخصی به دستاورد علمی برسد، فردی که از آن استفاده می‌کند بدون ارجاع آن را منتشر کند. 

ایکنا ـ طبیعتاً یک بخش از هر تحقیقی شامل استفاده از تحقیقات دیگران است و نرم‌افزارهای همانندجو آن را نشان خواهند داد، اما قطعاً ۴۱ درصد رقم بالایی است. آیا شما این را به عنوان تقلب علمی تلقی نمی‌کنید؟

عباسی: در مورد پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری اولین کاری که باید انجام شود و حداقل این کار در دانشگاه علامه طباطبایی انجام می‌شود که دانشجو ابتدا از سامانه‌های مختلف، پیشینه‌ای را بنویسد و نشان دهد که آیا قبلاً درباره این موضوع کار شده است یا خیر؟ اگر در این مرحله مشخص شود که کارهای مشابه زیادی صورت گرفته یا عین همان کار انجام شده است، تصویب آن پایان‌نامه یا رساله در گروه مربوطه یا دانشگاه انجام نمی‌گیرد یا اگر انجام شود، به استاد مربوطه یا آموزش دانشگاه اعلام می‌شود که باید دانشجو پایان‌نامه را در انتهای کار با آن پایان‌نامه یا رساله‌ قبلی تطبیق دهد، چون گاهی اوقات ممکن است درباره موضوعی کار شده باشد، اما از منظری خاص باشد و دانشجو قصد داشته باشد کار را از منظری دیگر انجام دهد. بنابراین اولین مرحله کار این است که از دانشجو بخواهیم عناوین مشابه را از سامانه‌های مربوطه اخذ کند و سپس موضوع تصویب شود. 

بعد از تصویب، نقش استاد بسیار مهم است و اگر استاد از ابتدای پایان‌نامه یا رساله همراه دانشجو پیش رود و فصل به فصل را براساس سامانه‌های مختلف کنترل کند، تقلبی رخ نمی‌دهد. اگر پیشینه با نظارت استاد به بهترین نحو ممکن انجام گیرد، کارهای مشابه به خوبی مشخص می‌شود. همچنین، دانشجو قرار است در پایان‌نامه کارشناسی ارشد اولین کار خود را انجام دهد و کار هم عمدتاً توصیفی و تحلیلی است و براساس گردآوری داده‌ها به خروجی می‌رسد. لذا باید از منابع مختلف استفاده کند که ممکن است در پایان‌نامه‌های دیگر استفاده شده باشد. در نتیجه وقتی همانندجویی می‌شود، آن سامانه‌ها درصدی از مشابهت را نشان می‌دهند، اما قطعاً ۴۱ درصد میزان زیادی است.

در دانشگاه علامه طباطبایی میزان همانندجویی برای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد نهایتاً حدود ۱۵ درصد در نظر گرفته‌ایم، چون دانشجو از منابع مختلف از جمله پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دیگر استفاده می‌کند و طبیعتاً هم‌پوشانی ایجاد می‌شود. در مورد آمار مرکز پژوهش‌های مجلس باید گفت که دانشگاه‌های زیادی در کشور شامل دانشگاه‌های دولتی، آزاد، پیام‌نور و غیرانتفاعی هستند و حتی دانشگاه‌های دولتی درجه‌بندی می‌شوند. بنابراین باید جامعه آماری ما مشخص باشد، چون اگر به طور کلی بگوییم که ۴۱ درصد کپی‌کاری صورت گرفته، اغراق‌آمیز است.

حداقل در دانشگاه‌های درجه‌ یک دولتی بعید است که این سطح از کپی‌کاری اتفاق افتاده باشد؛ هرچند بنده اصل کپی‌کاری را انکار نمی‌کنم، مخصوصاً با وجود سامانه‌هایی که ایجاد شده از موضوع تا پروپوزال و ... در سامانه چک می‌شود تا مشخص شود چه میزان همانندی وجود دارد. بنابراین پذیرش این آمار حداقل از جانب بنده مقداری سخت است.

ایکنا ـ البته با برخی از دستکاری‌ها در عنوان پایان‌نامه یا رساله، عنوان آن در ایرانداک تأیید می‌شود؟

عباسی:‌ بنده این نکته را رد نمی‌کنم، چون چنین مواردی را دیده‌ام، اما باید ایرادها رفع شود و فکر نمی‌کنم با توجه به توسعه و پیشرفتی که در سامانه‌های همانندجویی اتفاق افتاده است، دانشجو به راحتی بتواند تقلب علمی کند.

ایکنا ـ به نظر شما تعارف‌ها و رودربایستی‌هایی که بین اساتید یک گروه آموزشی وجود دارد تا چه اندازه در عدم بررسی صحیح پایان‌نامه و در نتیجه افزایش تقلب علمی در رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها تأثیرگذار است؟

راه‌نجات: در این مسئله کمی غلو شده است، زیرا همه اعضای هیئت علمی با مسئله‌ای به نام اخلاق حرفه‌ای مواجه هستند و اخلاق حرفه‌ای مانع می‌شود که بر اساس تعارف‌ها، پایان‌نامه‌ها را به درستی بررسی نکنند. البته احتمال زیادی وجود دارد که با توجه به اینکه دانشجو با وجود همه تلاشی که کرده است تا متن خوبی را بنویسد، به دلیل بی‌تجربه بودن اشتباهی هم داشته است. لذا  در جلسه دفاعیه دچار استرس و اضطراب می‌شود و استاد داور باید با کلمات نرم‌تر و مهربانانه‌تر مواردی را گوشزد کند، اما این سخن بدین معنا نیست که با همکار خود تعارف دارد یا بخواهد مواردی را نادیده بگیرد یا گوشزد نکند. اگر چنین امری رخ دهد، در نهایت به ضرر تجربه علمی هر دو طرف یعنی داور و استاد راهنماست. لذا معمولاً کسی چنین کاری را انجام نمی‌دهد.

ایکنا ـ با وجود اخلاق حرفه‌ای که به آن اشاره کردید، چرا اکثر قریب به اتفاق پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در جلسه دفاع نمره خوبی می‌گیرند و به ندرت پیش می‌آید که کسی در جلسه دفاعیه رد شود؟

راه‌نجات: نمره دادن تشخیص استاد راهنما و داور است، اما اینکه دانشجو رد نمی‌شود علت این است که معمولاً جامعه علمی به این امر توجه می‌کند که دانشجو یک روند علمی و مهارتی را یاد بگیرد. بنابراین تلاش می‌شود تا دانشجو مرحله به مرحله آموزش ببیند و با تجربیاتی که منتقل می‌شود دانشجو شرایط علمی بهتری پیدا کند، اما نه اساتید با رد کردن دانشجو به هدف خود می‌رسند و نه دانشجو چیزی یاد می‌گیرد.

دانشجو با نمره چهارده، پانزده یا شانزده دفاع می‌کند نشان‌دهنده این است که تجربه یا تلاش آن دانشجو چندان مقبول واقع نشده و معنای این نمره این است که دانشگاه هم نخواسته دانشجو را مأیوس کند تا به تلاش علمی خود ادامه دهد و در نهایت به یک فرد علمی تبدیل شود.

ایکنا ـ فارغ از موضوع پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، فکر می‌کنید تقلب علمی چه تبعاتی برای روند حرکت علم در کشور دارد؟

خرمشاد: نبض پیشرفت کشورها با رشد و توسعه آنها در علم و فناوری می‌زند و اگر تخلف و تقلب رایج شود، آن جامعه به لحاظ علمی درجا می‌زند و در نتیجه این درجا زدن، رشد و پیشرفت و ترقی حاصل نمی‌شود. بنابراین انتظار این است که در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی هر پژوهشگر و محققی گامی جدید بردارد و پله‌ای از پله‌های ترقی را فراروی کشور و جامعه قرار دهد. با این اوصاف اگر تقلب علمی فراگیر شود، جامعه علمی آن کشور دچار رکود خواهد شد و خیلی زود از گردونه رشد و ترقی، که جهان امروز با شتاب و سرعت بسیار در حال پیمودن آن است، عقب می‌ماند. بنابراین از تبعات خیلی ملموس تقلب علمی، عقب‌ماندگی و توسعه‌نیافتگی کشور است.

ایکنا ـ آقای دکتر عباسی آیا این سوال برانگیز که اکثر پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها با نمره خوب دفاع می‌شوند؟

عباسی: واقعاً این‌گونه نیست و حداقل بنده به عنوان کسی که این پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی می‌بینم چنین چیزی را قبول ندارم. اخیراً یک جلسه دفاعیه از رساله دوره دکتری داشتیم و در انتها اساتید به این نتیجه رسیدند که این رساله قابل دفاع نیست و در نتیجه نه نمره دادند و نه امضا کردند و در نهایت مقرر شد که دانشجو یک ترم دیگر کار کند و پس از رفع ایرادها، برای دفاع اقدام کند.

بسیاری از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد هم با نمره چهارده یا پانزده دفاع شده‌اند. بنابراین سخت‌گیری‌های لازم حداقل در دانشگاه علامه طباطبایی انجام می‌شود و تلاش می‌کنیم که هم پایان‌نامه‌ها از استاندارد لازم برخوردار باشند و با رعایت اخلاق علمی نگاشته شوند و هم اساتید رودربایستی و رفاقت را در مباحث علمی کنار بگذارند و واقعاً قضاوت علمی کنند.

ایکنا ـ آشنا نبودن دانشجویان با روش تحقیق را تا چه اندازه در این زمینه مؤثر می‌دانید، چون ممکن است بسیاری از دانشجویان ندانند کاری که انجام می‌دهند تقلب محسوب می‌شود؟

عباسی: موضوع روش تحقیق بسیار مهم است و اگر دانشجو با روش تحقیق آشنا نباشد، نمی‌تواند به خوبی ارجاع دهد، چون هم در ارجاع دادن دچار مشکل می‌شود و هم در مواردی فکر می‌کند که اگر متنی را از جای دیگری آورده است لازم نیست دقیق و تک به تک ارجاع دهد، بلکه همین کفایت می‌کند که در انتهای پایان‌نامه اشاره کند که از این کتاب یا مقاله استفاده کرده‌ است. چنین روشی ممکن است باعث سوءتفاهم شود، در حالی که باید حتی صفحاتی را که از آنها استفاده کرده است ذکر کند.

نکته‌ای که نباید فراموش کرد این است که در برخی از رشته‌ها از جمله فنی و مهندسی روش تحقیق به اندازه رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی معنا و مفهوم ندارد، اما در همان رشته‌ها روش تحقیق کمک می‌کند که دانشجو به راحتی بتواند با یک نقشه راه مشخص پیش برود و از منابع به خوبی استفاده کند و از سوی دیگر دچار تقلب علمی هم نشود. دانشجو در دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد باید روش تحقیق را به عنوان یکی از دروس پایه و اساسی به بهترین نحو ممکن و با بهره‌گیری از باتجربه‌ترین اساتید بگذراند.

بسیاری از مشکلاتی که در زمینه پایان‌نامه‌ها یا رساله‌ها داریم مربوط به دانشجویانی است که دوره کارشناسی خودشان را متفاوت از دوره ارشد خوانده‌اند، چون روش تحقیق در برخی از رشته‌ها همانند زبان انگلیسی یا برخی از رشته‌های فنی و حتی حقوق در قیاس با بقیه رشته‌ها اهمیت چندانی ندارد. بنابراین وقتی افرادی که لیسانس آنها رشته فنی بوده است وارد کارشناسی ارشد رشته‌های علوم انسانی می‌شوند، تحقیقات آنها دچار اشکال می‌شود که لزوماً از قصد نبوده است. اگر روش تحقیق را جدی‌تر بگیریم، حتماً بسیاری از مشکلاتی که در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها داریم کاهش می‌یابد.