لایه‌های پنهانی در مساله کودکان کار وجود دارد، باید به پرورش مهارت کودکان کار توجه کرد

عطنا - دکتر فرشيد يزداني، فعال حقوق كودک می گوید: دو راه فرار از مسئولیتی که مسئولان در حوزه کودک کار در پیش گرفته اند، یکی بحث آمار است که معمولا از ارائه آمار چشم‌پوشی می کنند و دیگری تاکید بر وجود مافیا است که نوعی فرار از مسئولیت است. در حالیکه اینها مافیا نیستند، طبق آماری که داشتیم بیشتر تیم های خانوادگی هستند که از همدیگر حمایت می کنند و یک امر طبیعی است. به نظرم مافیا نوعی توهم و راه گریزی برای فرار از مسئولیت است. ما در تجربه چندین ساله خودمان چنین چیزی ندیدیم. او ادامه می دهد: گام اول در برخورد با آسیب های اجتماعی این است که مسائل را بنیادی تر ببینیم. من امیدی به راهکار در این حوزه ندارم هر چند بسیار آرزومندم دستگاه ها در این‌باره کاری کنند. در سطح خرد می توان بر روی مهارت های کودکان کار کرد که به تحصیل و آینده آنان لطمه ای وارد نشود.

دکتر ستار پروین عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی بیان می کند: سازمان های زیادی درگیر کودکان کار هستند و قصد ساماندهی دارند اما حتما ترک فعل هایی وجود داشته که ساماندهی آنها تا این اندازه طولانی شده است. من هم قصور دستگاه ها را در این میان بسیار جدی می بینم. به همین خاطر سیاست ها و برنامه ریزی ها باید بررسی شوند. ما با تکثر مسئولیت مواجه ایم اما عملا مسائل حل نمی شوند. حتما باید سیاست ها و قوانین ما در صورت خلا ضمانت اجرا، تکمیل و اصلاح شوند.

او می گوید: ما باید در حوزه آکادمیک متخصصانی تربیت و آموزش دهیم که نسبت به مساله کودکی حساس شوند. از طرفی دیگر ما پژوهش های زیادی هم داریم اما چون نتایج آنها به کار گرفته نمی شود، عملا برای کودکان کار ما اتفاق ویژه و خاصی صورت نمی گیرد.

در ادامه متن کامل نشست «بررسی دلایل افزایش کودکان کار در اتاق گفت‌وگوی شفقنا» را می خوانید:

استراتژی بقای خانواده های کم درآمد، کار کودکان است

با وجود قوانین و پیمان نامه های حمایت از حقوق کودک در سطح بین المللی و داخلی، همچنان شاهد افزایش کودکان کار هستیم، دلایل افزایش کودکان کار چیست؟

یزدانی: باید ابتدا نگاهی تاريخي به مفهوم کودکی داشت. امروزه بیشتر نگاه مدرن به کودک حکمفرما وارد است. اما درباره این مساله باید نگاه کلان تر و عمقی تری داشته باشیم. در متون کلاسیک هم کار کودک از قرن ۱۸ به ویژه در کارخانه ها را می توان دید یا در ایران هم در کارگاه خانگی و قالیبافی ها هم این مساله نمود داشته است که قصه هایی در این باره نوشته شده است. اما از زمانیکه مفهوم مدرن تری درباره حقوق کودک مطرح شد و نظریه هایی در این باره مطرح شد و حقوق بشر هم به آن توجه کرد، بیشتر مورد بحث و بررسی قرار گرفت. دلایل افزایش کودکان کار یک پدیده مجرد و انتزاعی نیست و به مجموعه ای از شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی یک کشور مربوط می شود.هر چقدر وضعیت ما در این حوزه ها بدتر می شود، خانواده ها مجبورند که کودکان خود را بیشتر به محل کار بفرستند.

پدیده کودک کار با عرضه و تقاضاهایی روبروست. طرف تقاضای آن، کارگاه ها و مراکزی هستند که به نیروی کار ارزان و بدون دردسر نیاز دارند و یا نیروهایی که حق اعتراض و اعتصاب نداشته باشند، تقاضای بیمه شدن نداشته باشند و….عرضه هم به خانواده ها برمی گردد. در واقع خانواده ها برای بقا و گذران مجبورند که کودکان خود را به سرکار بفرستند.

البته نباید از بحث های فرهنگی در این‌باره هم چشم پوشی کرد، مثلا در روستاها یا در جوامع کوچکتر، بچه را موظف به کار کردن در خانه و…می دانند که این هم قابل بحث است. کودکان کار را باید از کودکان کار در خیابان جدا کرد، چرا که طبق آمار اگر خانه داری را هم جز کار کودک به حساب بیاوریم، بالای ۲میلیون کودک کار داریم.
بخش عمده ای از کودکان کار بازمانده از چرخه تحصیل هستند که معلول شرایط اقتصادی اند، به ویژه در دوران کرونا که کودکان کار در این حوزه بسیار زیاد شدند و در سالی که کرونا آمد طبق آماری که داشتیم ۴۰ درصد کودکان دسترسی به آموزش نداشتند. بخش مهمی از مساله به فقر برمی گردد.

نزدیک به ۲درصد قبولی های دانشگاها از سه دهک درآمدی پایین هستند و ۸۰ درصد قبولی ها از دهک های درآمدی بالا است و تفاوت طبقاتی در اینجا بیداد می کند‌. تبعیض آموزش و طبقاتی وحشتناک است. طبیعتا همان فقر باعث بازماندن بسیاری از کودکان در تحصیل شده است. همین عقب ماندگی همچنان استمرار پیدا می کند و بر چرخه فقر و کار کودک می افزاید.

برای بعضی خانواده کار کودک یک الزام‌حیاتی است و استراتژی بقای خانواده های کم درآمد، کار کودکان است. که مهم ترین پیامد و تبعات این مساله در این جمله خلاصه می شود که کارکودک جاودانگی فقر است. یونیسف هم چند سال گذشته بر این مساله تاکید داشت که برای از بین بردن فقر باید از کودکی شروع کرد.

به این معنا که کودک سرپناه، آموزش، خدمات سلامت و بهداشت درمان داشته باشد تا بتواند کودکی خود را خوب بگذراند. کاری که در حال حاضر کودک انجام می دهد، چرخه فقر را جاودانه می کند و طبق بسیاری از پژوهش نشان داده که بخش زیادی از والدین این کودکان، هم چنین وضعیتی داشتند و نشان دهنده این است که فقر و کار و بیسوادی در حال باز تولید است و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور به شدت آنها را تحریک می کند.

لایه های پنهانی در مساله کودکان کار وجود دارد

دکتر پروین: کار برای کودک لزوما بد نیست همه ما به نوعی تجربه کار در کودکی را داریم که کنار خانواده بودیم، مثل کار کشاورزی و کارگاه های کوچک بوده ولی در کنار این کارها به درس خواندن هم ادامه می دادیم و خللی در تحصیل ما ایجاد نمی شد و چه بسا باعث رشد ما هم می شد. اما موضوعی که در اینجا محل بحث است کاری است که به آینده و حال کودک آسیب می زند و باعث اختلال در تحصیلش می شود و فقری که الان دارد در آینده هم آن را باز تولید می کند. ما با این نوع کار کودک مشکل داریم و در همه بحث های آکادمیک تاکید بر این آسیب است که باعث استثمار کودک می شود.

ما با انواع کار کودک روبرو هستیم که از دلایل مهم آن می توان به فقر در جامعه اشاره کرد. در هر جامعه ای فقر شیوع پیدا کند، به خانواده ها، فشارهایی وارد می شود و آنها ناچارا یا دست به مهاجرت می زنند و یا کودک را به کار وادار می کنند. پدیده کودکان کار را بیشتر در کلانشهرها داریم که لایه های پنهانی دارد.بخش دیگری از ماجرا، عدم‌حمایت از خانواده هاست. در واقع خانواده هایی هستند که تحت فشارهای مختلفی اند و نهادهایی نیستند که از آنها حمایت کنند. در حالیکه در قانون اساسی صراحتا به این حمایت و زندگی آبرومندانه و حفظ کرامت انسان و تحصیل رایگان کودک اشاره شده که به آنها توجهی نشده است. در واقع خانواده در این میان بی پناه مانده است.

بحث بعدی به موضوع فرهنگی برمی گردد. بخش هایی از خانواده ها هستند که به نظر می رسد تکدی گری، در بین آنها به یک نوع فرهنگ تبدیل شده است و مناسبات نسلی دارند و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند و کودکی در میان آنها تعریف دیگری دارد. به همین خاطر سبقه فرهنگی هم در اینجا مهم است.بحث بعدی به مرزهای جغرافیایی ما مربوط می شود که بخشی از کودکان کار ما از اتباع شرقی مرزهای ما هستند که این هم مساله مهمی است و سبقه سیاسی و امنیتی و جغرافیایی دارد.

بحث بعدی به مسائل حقوقی برمی گردد که قوانینی در داخل کشور برای حمایت از کودک وجود دارد، اما چتر این حمایت های حقوقی تا یک مرزی و حدی هستند و بیشتر از آن را شامل نمی شود، گویا سیاست‌گذار و مسئولان، کودکان کار را فقط در خیابان می بینند و کودکانی که از نظرها پنهان اند را نادیده می گیرند. مثلا ما قانونی داریم که کودکان نباید اقدام به زباله گردی کنند و این موضوع ممنوع است، ولی به وفور در جامعه است.
یزدانی: به نظرم اینکه بگوییم برخی خانواده ها فقر را دوست دارند،  گذاره درستی نیست و یک کتاب خوبی در این خصوص وجود دارد با این عنوان که فقر آدم را احمق می کند به این معنا که فرایندهایی وجود دارد که ذهن آدم ها را می بندد و بشر در شرایط فقر در تنگناهایی قرار می گیرد که تصمیمات نادرستی هم می گیرند‌.

پروین: صحبت های شما در حالت متعارف درست است، اما من با خانواده ها و خرده فرهنگ هایی سر و کار داشته ام که واقعا نمی توانند فقیر نباشند و کودک ابزار دست والدین برای درآمدزایی است. البته پولدار هم هستند.

تبعات کار برای کودکان؛ از بازماندگی کودکان از توانمند شدن در جامعه تا اثرات روحی و روانی

مهم ترین آسیب و تبعاتی که متوجه کودکان کار می شود، چیست؟

یزدانی: قبل از پاسخ به این سوال باید بگویم که نباید کار کودکان در خانه را نوعی کار کودک بنامیم و بهتر است آن را فعالیت کودکان بدانیم. چرا که مهم ترین دلیل و تعریف برای کار کودک، شرط بقا و اجبار برای ادامه زندگی است. مهم ترین آسیب ها عبارتند از اینکه کار، کودکان را از توانمند شدن در جامعه باز می دارد. یعنی کودکی که می تواند در دوران کودکی آموزش ببیند، خلاقیتش شکوفا شود و توانمندی های فیزیکی و روحی و روانی اش کشف شود، با کار کردن، اخلال جدی در این حوزه ها صورت می گیرد.

مثلا در خیلی از موارد کار کودک باعث بهم ریختن فرم بدن شان می شود، یا برخی کارها مثل کار در کارگاه های کفاشی و استفاده از نوعی چسب، باعث اخلال در تنفس کودکان شده است. یا کارگاه های قالیبافی که به شدت بر کمردرد و فرم بدن دختران اثر گذار بوده و هست. بخش دیگری از آسیب ها روحی و روانی است و حس عاطفی کودک دچار اخلال می شود. آسیب های روانی به شدت بر مناسبات اجتماعی کودک اثر می گذارد و جامعه پذیری آنها با اخلال مواجه می شود. خشونت آنها بالا می رود و نسبت به افراد و جامعه یک حس انتقام جویی پیدا می کنند. همچنین برخوردهایی که با این کودکان از سوی شهرداری صورت می گیرد، به شدت بر روح و روان آنان اثر گذار و ماندگار است.

حس تحقیرشدگی، عزت نفس پایین، از نمونه آسیب هایی کودکان کار

پروین: بخش مهمی از آسیب ها متوجه جسم آنان است و کودکان کار با انواع بیماری ها روبرو می شوند. مثلا کودکان زباله گرد با انواع بیماری های تنفسی دست و پنجه نرم می کنند. معمولا کارهایی که کودکان انجام می دهند، بیشتر خشن و از نوع کارهای آسیب رسان است. بحث بعدی مربوط به روح و روان آنان است که روند رشد آنان را به تاخیر می اندازد. حس تحقیرشدگی، عزت نفس پایین، از نمونه آسیب هایی است که کودک کار تجربه می کند. همچنین بازماندن از تحصیل خود عواقب زیادی به همراه دارد‌.همین بازماندن از تحصیل، تصویری روشنی از آینده شغلی کودکان کار را هم به ما می دهد که این کودکان در آینده، مشاغل فرودستی را عهده دار خواهند بود. بخش دیگر آسیب ها، رفتارهای پرخطری است که این کودکان درگیر آن می شوند، مثل اعتیاد، رفتارهای پر خطر جنسی و…بحث دیگر رفتارهای جرم برانگیز است که باز هم این کودکان درگیر آن می شوند مثل سرقت.

یکی از نکات مهم درباره کودکان کار، خلا مطالعات طولی در کشور است. در این دست از مطالعات، ده سال آینده کودک در حوزه زندگی و کار پیش بینی می شود. متأسفانه چون این دست از مطالعات از جهت مالی به ویژه، حمایت نمی شوند، زندگی پرخطر تری در انتظار این کودکان است که لازمه آن انجام مطالعات طولی است. در حالیکه در دنیا مطالعات طولی زیادی انجام می شود که ایده های بسیاری هم از آن می گیرند. اما در مجموع یک نیروی مولد توانمندی را ما تبدیل به یک آسیب اجتماعی کرده ایم.

تاکید بر وجود مافیا نوعی فرار از مسئولیت است

نقش مافیا را در این حوزه چطور می بینید؟ طبق گفته مسئولان بیشتر کودکان کار تحت نظر مافیا هستند….
یزدانی: دو راه فرار از مسئولیتی که مسئولان در حوزه کودک کار در پیش گرفته اند، وجود دارد، یکی بحث آمار است که معمولا از ارائه آمار چشم‌پوشی می کنند و دیگری تاکید بر وجود مافیا است که نوعی فرار از مسئولیت است. در حالیکه اینها مافیا نیستند، طبق آماری که داشتیم بیشتر تیم های خانوادگی هستند که از همدیگر حمایت می کنند و یک امر طبیعی است.با توجه به مدعی بودن ما در حوزه تیم های امنیتی و نظامی قطعا این نیروها می توانستند به راحتی با مافیا برخورد کنند، به نظرم مافیا نوعی توهم و راه گریزی برای فرار از مسئولیت است. ما در تجربه چندین ساله خودمان چنین چیزی ندیدیم.

طبق مطالعه و پژوهشی که درباره کودکان زباله گرد داشتیم، در پیمان کارهای شهرداری، می توان وجود و مفهوم مافیا را آنجا پیدا کرد. چون حجم عظیمی از ارزش زباله جمع می شود و حدود ۲ و نیم درصد به کودکان و ۷ درصد ارزش افزوده به کل زباله گردها می رسد، بقیه به پیمانکاران و صاحبان گود می رسید. به همین خاطر به نظرم بحث مافیا در حوزه کودکان کار منتفی شده است.

پروین: وقتی درباره یک حوزه نمی توانیم اقداماتی انجام دهیم آن‌را به مافیا ربط می دهیم. اگر هست پس باید رسیدگی شود، اما اثباتش هم به این راحتی نیست و نیازمند پژوهش هستیم. اما هیچگاه کسی این پژوهش را انجام نداده است و من هم با نظر آقای یزدانی موافقم که بیشتر تیم های خانگی هستند. مثلا یک روستایی هست که تمام اهالی آن گدا هستند و نسل به نسل فقط گدایی را به فرزندان خود منتقل می کنند. در اینجا می توان به وجود شبکه به معنای کلانش اشاره کرد.

با تکثر مسئولیت در حوزه کودک کار مواجه ایم که عملا کارکردی ندارند

با این وجود شما دلیل ساماندهی نشدن کودکان کار را با اینکه چندین سازمان درگیر این مساله هستند، چه می دانید؟

یزدانی: ما یک خلا قانونی داریم که مسئول کودکان کار ۱۵ تا ۱۸ وزارت کار و رفاه تأمین اجتماعی است که می تواند متناسب با شرایط کاری درباره کودکان سیاستگذاری و تصمیم گیری کند. اما عملا کاری انجام نمی دهد، درباره بخشی دیگر که قانون نداریم و باید درباره کودکان زیر ۱۵ سال تصمیم گیری شود، حمایت و برنامه ای برای این کودکان نداریم و قانون در این باره ساکت است. اما این مساله مستقیما به وزارت کار و رفاه برمی گردد. هر چند شهرداری و بهزیستی هم می تواند در این حوزه وارد شوند.

پروین: سازمان های زیادی درگیر کودکان کار هستند و قصد ساماندهی دارند، اما حتما ترک فعل و فعل هایی وجود داشته که ساماندهی آنها تا این اندازه طولانی شده است. من هم قصور دستگاه ها را در این میان بسیار جدی می بینم. به همین خاطر سیاست ها و برنامه ریزی ها باید بررسی شوند. ما با تکثر مسئولیت مواجه ایم اما عملا مسائل حل نمی شوند. حتما باید سیاست ها و قوانین ما در صورت خلا ضمانت اجرا، تکمیل و اصلاح شوند.

آیا  تکثرگرایی برای رسیدگی و ساماندهی کار کودک منطقی به نظر می رسد؟

یزدانی: به نظرم تمرکزگرایی برای ساماندهی به مسائل کودکان کار به شدت احساس می شود و از همه مهم تر می توان در یک برنامه‌ریزی درست، نهادهای اثرگذار را به مشارکت دعوت کنیم و رویکرد ساماندهی مهم تر از نهادهاست و باید گفته شود که برخورد سازمان بهزیستی یک برخورد منفعلانه بوده است و ما این قانون را برای وزارت کار داریم که نقش دیده بانی خود را به خوبی انجام دهد.

بخشی از کودکان کار ما در زباله گردی، افغان ها هستند

گفته می شود درصد بسیاری از کودکان کار از اتباع خارجی هستند چقدر این درصد و گزاره  را قبول دارید؟

پروین: با توجه به ارتباط زیاد ما با مرزهای شرقی، طبیعتا بخشی از کودکان کار ما در زباله گردی، افغان ها هستند و حضور کودکان کار ایرانی در این حوزه و بخش کم است.
یزدانی: بله در بخش زباله گردها می توان این گزاره را قبول کرد، اما در بقیه حوزه کودکان کار، کمتر اتباع دیده ایم و بیشتر ایرانی هستند. در مجموع حتی اگر اتباع هم باشند، باید دستوری برای ساماندهی آنها باشد و نظام مراقبتی برای آنان در نظر گرفته شود.

در پایان اگر راهکاری منطقی و درست برای ساماندهی پدیده کودکان کار وجود دارد بفرمایید….
پروین: اول باید نگاهی به سیاست ها و اقدامات خود در حوزه کودکان کار داشته باشیم. یک بررسی لازم است تا خطاهای گذشته را تکرار نکنیم‌. در سطح کلان هر چقدر شکاف بین طبقات داشته باشیم و فقر را پمپاژ کنیم، انواع خشونت، طلاق و کودکان کار شیوع پیدا می کند، پس باید برای نابرابری ها چاره ای اندیشیده شود‌.
پارادایم و قالب ذهنی رویکرد حوزه قدرت ما، رویکردی اجتماعی نیست

به نظرم اول باید پدیده کودکان کار را پذیرفت که در کشور در حال افزایش است، بعد باید مراکزی طراحی شود که به کودکان مهارت و فعالیت هایی آموزش داده شود و به آینده و روان و تحصیل کودک هم آسیبی وارد نشود . مثلا بردن روزنامه برای برخی خانواده ها و یا درست کردن باغچه و کارهایی از این دست که خیلی استثمار کودک نیست.

یزدانی: در اینجا باید این سوال مطرح شود که با وجود این همه دستگاه چرا سیاست های درست اجرا نمی شود؟ پاسخ این است که پارادایم و قالب ذهنی رویکرد حوزه قدرت ما، رویکردی اجتماعی نیست و به هر امر جزئی،  مُهر سیاسی می زنند که این مساله نه تنها اجتماعی نیست که گاها ضد اجتماعی است و این نگاه در بسیاری از حوزه ها جاری است و باید در سطح کلان روی این مساله کار و بحث شود.

گام اول در برخورد با آسیب های اجتماعی این است که مسائل را بنیادی تر ببینیم. من امیدی به راهکار در این حوزه ندارم هر چند بسیار آرزومندم دستگاه ها در این‌باره کاری کنند. در سطح خرد می توان بر روی مهارت های کودکان کار کرد که به تحصیل و آینده آنان لطمه ای وارد نشود و پیشنهاد ایجاد مراکز آموزشی، فقط می تواند نقش مُسکن را داشته باشد.

بخش دیگر، حمایت از خانواده های فقیر‌ است. حتما باید حمایت ها هدفمند باشد، بهداشت و آموزش و باقی مسائل باید به طور جدی پیگیر شود و بحث تامین حداقل سرپناه باید در اولویت باشد. اینکه گفته می شود دولت بودجه و امکاناتش را ندارد به نظرم یک حرف بی اساس است و دولت ها می توانند در این باره هزینه کنند.

بی توجهی به مسائل کودکان کار باعث فروپاشی و دو قطبی شدن جامعه می شود

اگر نگاه کلانی به مسائل اقتصادی داشته باشیم می توان به تبعات نیروی کار کودک بیشتر پی برد. در واقع وقتی ما نیروی جوان و توانمند داریم کار با ارزش افزوده بیشتری، تولید خواهد کرد، ارزش افزوده بیشتر یعنی رشد اقتصادی بالاتر و شاخص کلان اقتصادی بهتر خواهد شد. وقتی بخشی از نیروی کار یک کشور به مشاغل فرودست و کم درآمد روی می آورند در سطح اقتصاد کلان تاثیر گذار خواهد بود که اثرات این مساله در جامعه هم زیاد خواهد شد و باعث فروپاشی و دو قطبی شدن جامعه می شود.

در حالیکه در جامعه باید بین افراد گفتگو شکل بگیرد اما با وجود پدیده ای چون کودکان کار و وضعیت تحصیلی و آموزشی و رفاهی آنان در مقایسه با کودکان مرفه قطعا دو قطبی شدن ساری و جاری می شود که خود همین مسأله باعث رفتارهای پرخطری از سوی کودکان کار نسبت به افراد بالادستشان می شود و به نوعی بنیان های اجتماعی جامعه هم به مخاطره می افتد که اثر خود را در سطح خرد و کلان بر جای می گذارد. مثلا باعث شورش سفید می شود که این نوع شورش علیه خود در خانواده است که به شکل خشونت خود را نشان می دهد.

همچنین نباید منکر نقش و تاثیر NGO ها شد چرا که تجربه مستقیم تری با کودکان دارند هر چند که بودجه ها و امکانات کمی دارند، اما مطالعات و تجارب ارزنده ای دارند. به همین خاطر اگر بخواهیم در مساله کودکان کار به ساماندهی برسیم، همکاری نهادهای مدنی و مردمی مهم است. اما متاسفانه نگاه امنیتی به همین انجمن ها و نهادهای مدنی وجود دارد که بسیار آسیب زاست.

پرورش متخصصان برای حساس شدن به مسائل و حقوق کودکان

پروین: ما باید در حوزه آکادمیک متخصصانی تربیت و آموزش دهیم که نسبت به مساله کودکی حساس شوند. یکی از گرایش های ما در رشته مددکاری اجتماعی در مقطع ارشد،  بحث خانواده و کودک است و در  دانشکده‌های روانشناسی، حقوق و اقتصاد هم این مباحث دنبال می شود و خوشبختانه یکی از علایق فارغ‌التحصیلان ما مباحث خانواده و کودک به معنای عام اش است. از طرفی دیگر ما پژوهش های زیادی هم داریم اما چون نتایج آنها به کار گرفته نمی شود، عملا برای کودکان کار اتفاق ویژه و خاصی صورت نمی گیرد.