لزوم استفاده از مفاهیم قرآنی در برنامه‌ریزی‌های درسی

عطنا - نشست «اسناد بالادستی و دیدگاه‌های تربیتی» یکشنبه ۱۱ تیرماه برگزار شد. حسن ملکی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در این نشست با موضوع «برنامه درسی تحولی در اسناد بالادستی» سخنرانی کرد و گفت: بنده برنامه درسی تحولی را از منظر تعریف تربیت که در سند بنیادین در آموزش و پرورش آمده است مورد بررسی قرار می‌دهم و لازم است نکاتی را با تحلیل عقلانی راجع به برنامه درسی بیان کنم. بنده سال‌هاست علاقه دارم به اینکه بین برنامه درسی و دین اسلام و مسائل بومی، رابطه برقرار کرده و در حد توان خودم به نظریه‌پردازی در زمینه برنامه‌های درسی با رویکرد اسلامی کمک و آثاری هم در حد توانم ارائه کرده‌ام. به همین دلیل هم بحث امروزم، گوشه‌ای از همین مباحث را در برمی‌گیرد.

سند تحول بنیادین به خوبی اجرایی نشده است

وی افزود: ما در برنامه درسی، هم به عنوان یک حوزه معرفت و هم طراحی و تدوین نقشه تربیت و یادگیری، نظریات و الگوهای متعددی داریم. در ادبیات علمی این رشته‌، نظریات مختلفی همانند سایر رشته‌های علوم تربیتی و علوم انسانی وجود دارد و در اینجا هم تنوع و تفاوت را مشاهده می‌کنیم و شاید علت این تنوع، تفاوت در مبناها و ریشه‌های فلسفی آن برنامه‌های درسی است. بر این اساس منطقاً حق و تکلیف داریم که بر پایه فلسفه تربیتی اسلام نظریات خود را بیان کنیم. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور شد:‌ سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که در نشست امروز محوریت دارد بر اساس فلسفه تربیتی اسلام شکل گرفته است هرچند ممکن است نواقصی هم داشته باشد اما شخصاً معتقدم اگر در طول سالیان گذشته اجرایی می‌شد سیمای تعلیم و تربیت ما، سیمای دیگری بود اما این اتفاق در طول حدود دوازده سالی که از تصویب آن می‌گذرد رخ نداده است و این باعث شده پیامدهای منفی تربیتی را شاهد باشیم. حضرت امام(ره) به عنوان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و طراح اصلی تحول در این نظام، نکات مهمی درباره لوازم استقلال و تحول در کشور بیان کرده‌اند. ایشان در صفحه چهارصد و هفتادم جلد دهم صحیفه نور می‌فرمایند اگر بخواهید یک مملکت مستقل داشته باشید باید تحولاتی حاصل شود که از جمله آنها ایجاد فرهنگ استقلال به جای فرهنگ استعماری و ایجاد مغزهای مستقل هستند و تا این اتفاق نیفتد نمی‌توانیم به پیروزی نهایی برسیم. 

تعریف تربیت در سند تحول بنیادین

در این سند، تعریفی راجع به تربیت آمده که بنده اعتقاد دارم تعریفی نوآورانه است. در این سند آمده است که تربیت عبارت است از فرآیند تعاملی زمینه‌ساز تکوین و تعالی پیوسته هویت متربیان به صورتی یکپارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی به منظور هدایت ایشان در مسیر آماده شدن جهت تحقق آگاهانه و اختیاری مراحل حیات طیبه در همه ابعاد. همه موارد در سند بنیادین بر اساس همین تعریف شکل گرفته که تراکمی از مفاهیم و معانی بلند است. این سند با این هدف طراحی شد که به آرمان تحول در آموزش و پرورش کمک کند اما هنوز عملیاتی نشده است. 

ملکی بیان کرد: برنامه درسی، یک طرح است اما نه طرحی که فرد را کانالیزه کرده و خلاقیت و تفکر را از وی بگیرد بلکه باید طرحی باشد که در آن مسیری که اسلام برای ما مشخص کرده است فرد را به پیش ببریم اما باید یادگیری، منعطف و پویا باشد. با این اوصاف، خصوصیتی که می‌توانیم برای برنامه درسی در نظر بگیریم تکیه بر نظام معیار اسلامی است یعنی همه عناصر و مؤلفه‌های تربیت باید بر مبنای ارزش‌های اسلامی مهندسی شوند و اینگونه اتکا به ارزش‌های اسلامی به معنای بی‌اعتنایی به تجارب بشری نیست چون ما برای تجارب بشری ارزش قائلیم اما باید مدل‌ها و الگوی برنامه‌ریزی درسی از خودمان و جوشیده از فرهنگ و دین مبین اسلام باشد. 

جایگاه تربیت در قرآن

وی افزود: خصوصیت دیگر توجه به مفاهیم اساسی قرآنی است. در قرآن کلماتی همانند حیات طیبه، فطرت، عمل، هدایت، رشد و امثالهم وجود دارد که باید در برنامه‌ریزی درسی از این مفاهیم استفاده شود. برای مثال موضوع حیات طیبه در سند تحول بنیادین به میزان زیادی مورد هجمه قرار گرفته است و خود بنده در برخی از جلسات شاهد آن بوده‌ام چون هنوز خیلی‌ها نمی‌دانند جای حیات طیبه به عنوان یک کلمه قرآنی در برنامه درسی کجاست؟ شاید یکی از دلایل این است که ما نتوانسته‌ایم به خوبی آن را تبیین کنیم. علت دیگر این است که نگاه سکولاریستی به تعلیم و تربیت وجود دارد و در نتیجه برای ذهن سکولار، موضوع حیات طیبه اهمیتی ندارد. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: بنده در سمیناری در دانشگاه علامه طباطبایی عرض کردم که حیات طیبه، مفهومی کاملا قابل دسترس، عینی و کاربردی در برنامه‌های درسی است مگر حیات طیبه غیر از حاصل تربیت دینی انسان است پس چرا باید آن را در برنامه درسی، غیرقابل دسترس تلقی کنیم؟ اگر تربیت دینی درست انجام شود بدین معنی است که کودک را وارد حیات طیبه کرده‌ایم. مدرسه و دبیرستان و دانشگاه هم که مراحل بالاتر این تربیت است باید موضوع حیات حیات طیبه را مد نظر داشته باشیم. کلمه دیگر که در قرآن کریم آمده است رشید است. انسان رشید، انسان رشد یافته در همه ابعاد به شکل موزون است. برنامه درسی در جمهوری اسلامی ایران هم باید رشیدپرور باشد و رشد همه جانبه در متربیان را در نظر داشته باشد. در قرآن کریم توجه زیادی به مقوله آزادی و اختیار شده است. این هم موضوعی است که در تربیت و برنامه‌های درسی باید در نظر باشیم.

تلاش‌های آیت‌الله مصباح در زمینه علوم انسانی اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین جواد زارعان، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ع) نیز در ابتدای این نشست سخنرانی کرد و گفت: موضوع علوم انسانی اسلامی از موضوعاتی است که در چند دهه گذشته مطرح شده و مورد مباحثه است اما همچنان، چالشی و پراهمیت است و ما همچنان در شرایطی هستیم که گاه و بیگاه نسبت به اصل علوم انسانی اسلامی سؤالات و تردید‌هایی پیش می‌آید اما باید خدا را شاکر باشیم و زحمات بزرگانی را قدر بنهیم که برای اثبات و به کرسی نشاندن مفهوم علوم انسانی اسلامی عمر خود را گذاشتند.

وی بیان کرد: یکی از پیشگامان در زمینه علوم انسانی اسلامی، مرحوم آیت‌الله مصباح هستند که در طول حدود پنج دهه تلاش علمی، سعی کردند ثابت کنند که اسلام عزیز به عنوان یک دین الهی در زمینه‌های مختلف دارای حرف است و باید با خصوصیات اسلامی به جامعه بشریت عرضه شود. این نشست و کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی هم در راستای چنین اهدافی است و ان‌شاءالله نتیجه‌بخش خواهد بود.