بررسی مطبوعات ایران در دوره احمد شاه قاجار

عطنا - این مقاله به سرگذشت مطبوعات در دوره احمدشاه قاجار می پردازد. توقیف‌های پی در پی، حضور ژاندارم ها در مطبوعات و درنهایت وقوع جنگ جهانی سبب شد تا فضای مطبوعات بار دیگر شاهد رکود باشد. پس از روی کار امدن رضا خان به عنوان فرمانده کل قوا، ترور وتبعید نویسندگان فعال در روزنامه‌ها رواج یافت.

مقدمه:

پس از برکناری محمد علی شاه، مشروطه دوم برپاشد وبا برطرف شدن فضای محدود مطبوعات، نشریه‌ها رونقی دوباره یافتند. آغاز مشروطه دوم به آشتی با مطبوعات انجامید. در این دوره مطالب جذاب‌تر بود. برای مثال مطالب طنز، مباحث اجتماعی و موضوعاتی در مورد زنان در این دوره مشاهده می‌شود. همچنین مجله نگاری در این دوره رونق یافت و پس از بازگشت روزنامه نگاران مهاجر مطبوعات حیات تازه خود را تجربه کردند.

با برپایی مجلس دوم حزبی نگاری در مطبوعات و حزب گویی در مجلس رونق گرفت و فعالان سیاسی و مطبوعاتی را دموکرات و اعتدالیون می‌خواندند شمار نشریات این دو حزب از حد انتظار فراتر رفت و انتشار برخی مطالب علیه دولت خودکامه روسیه در ایران خشم روس هارا برانگیخت که در نتیجه به توقیف مطبوعات انجامید و عرصه را بر مطبوعات محدود کرد.

دموکرات‌ها و اعتدالیون در مجلس نزاع‌هایی بر سر مطبوعات داشتند که از جمله آن‌ها می‌توان به ماجرای حبل المتین چاپ تهران و توقیف ایران نو و شرق اشاره کرد پس از انجلال مجلس دوم دوره انحطاط مطبوعات پیش آمد و نکته قابل توجه در این زمان اعتصاب کارکنان فنی مطبوعات بود آن‌ها هدف از اعتصابشان را کاهش ساعت کار و افزایش دستمزد اعلام کردند و برای نشر خواسته‌های خود نشریه اتفاق کارگران را چاپ کردند.

با افتتاح مجلس سوم مطبوعات بار دیگر رونق یافت در این دوره اوضاع روزنامه نگاری تحول چشم گیری یافت و در حقیقت پایه‌های حرفه‌ای گری روزنامه نگاری شکل گرفت، اما کشمکش‌های مطبوعاتی به رکود این دوره انجامید.

توقیف‌های پی در پی و حضور ژاندارم در انطباعات به پیشرفت روزنامه نگاری در این زمان آسیب رساند. مجلس سوم مصادف با جنگ جهانی بود و روزنامه نگاران و مجلس نشینان به دو گروه متفقین و متحدین تقسیم شدند در این دوره حتی خارجی‌ها هم خواستار توقیف مطبوعات شدند.

مجلس سوم به علت جنگ جهانی دوام چندانی نداشت و تعطیل شد. در این مجلس فشار بیگانگان بر دستگاه دولت برای توقیف مطبوعات تاثیر گذار بودو علاوه بر توقیف نشریه‌ها، قانون پستی مصوب شد که مواردی از آن با پست مطبوعات مرتبط بود.

از تعطیلی مجلس سوم تا افتتاح مجلس چهارم، دولت دست بازتری برای تعیین و تکلیف مطبوعات داشت و بدون حضور مجلس ابلاغیه‌هایی را به اجرا گذاشت که محدودیت مطبوعات را در پی داشت. از فاجعه بار‌ترین اتفاقات در این دوران تعطیلی نشریه‌ها جز روزنامه ایران بود. (۱۲۹۶ ش) وزارت داخلی اعلام کرد که پس از افتتاح مجلس شورای ملی و اتخاذ تصمیماتی برای جلوگیری از فساد نشریات خودسر و پرضرر، مطبوعات باز هم رونق خواهد گرفت.

در سال ۱۲۹۷ شمسی ۴۲ نشریه در ایران منتشر شد که علاوه بر تهران نام سایر شهر‌ها نیز در چاپ نشریه دیده می‌شد ۱۵۰۰ نسخه بیشترین میزان فروش نشریه‌های چاپ تهران بود که به ایران، رعد، اقتصاد ایران و جارچی ملت تعلق داشت و در پرفروش‌ترین نشریات شهرستان می‌توان به جریده بهار که چاپ مشهد بود با شمار ۱۲۰۰ نسخه اشاره کرد.

در سال ۱۲۹۸ شمسی مطبوعات به صحنه اصلی موافقان و مخالفان قرارداد ۱۹۱۹ بدل شد و بدین ترتیب نگارش شب نامه علیه وثوق الدوله آغاز شد که به توقیف و حبس و ترور انجامید در این دوران سازمان‌های دولتی از ارائه اخبار و خبرنگاران جلوگیری می‌کردند و شایعه پراکنی رواج یافت محمد تقی بهار درباره این سال‌ها روزنامه نگاران را بیکار و تنگدست، روزنامه را بی خبر و مانع اصلی خبررسانی را، وزیر داخلی می‌دانست.

در سال‌های منتهی به کودتای اسفند ۱۲۹۹ سال‌های دشواری برای روزنامه نگاران بود که با وقوع کودتا مشکلات دو چندان شد.

رویداد‌های مطبوعاتی در دهه منتهی به کودتای اسفند ۱۲۹۹ شمسی به شرح زیر بود:

۱۳۲۹ قمری:اعتصاب کارگران چاپخانه‌های تهران، توقیف تعدادی از روزنامه‌ها و جلب مدیران و تشکیل جلسات محاکمه مطبوعات، ترور صنیع الدوله وزیر مالی توسط یکی از کارگران مطبعه تهران
۱۳۳۰ قمری:توقیف روزنامه مجلس، توقیف مطبوعات خراسان به دستور دولت خودکامه روسی، دستگیری مدیر نشریه مظفری، اعدام مدیر نشریه‌های اتحاد و اسلامیه (ضیالعالم) و نویسنده روزنامه شفق (میرزا احمد سهیلی) و جمعی از روزنامه نگاران در تبریز
۱۳۳۱ قمری: دستگیری مدیر روزنامه چنته پابرهنه، درخواست وزارت معارف از وزارت داخلی برای اعزام ژاندارم به اداره تفتیش مطبوعات
۱۳۳۳ قمری: ترور محمود اشرف زاده سردبیر روزنامه فروردین، توقیف نشریه‌های اصل انقلاب و کنکاش
۱۳۳۴ قمری: دستگیری و تبعید محمد تقی بهار مدیر نشریه نوبهار، دستگیری مدیر نشریه اتحاد اسلام
۱۳۳۵ قمری: تغییر شیوه اجازه نامه انتشار نشریه، قتل متین السلطنه مدیر نشریه عصر جدید، توقیف نشریه‌های سپاهان، پارسی، بامداد روشن و...
۱۳۳۶ قمری:بازگشت روزنامه نگاران به کشور، ترور نعمت الله جاوید مدیر نشریه کلید نجات، توقیف سراسری مطبوعات
۱۳۳۷ قمری: حمله به دفتر نشریه زبان زنان در اصفهان
۱۳۳۸ قمری: شهادت شیخ محمد خیابانی مدیر نشریه تجدد، دستگیری میرزاده عشقی و فرخی یزدی به علت نگارش مقاله علیه قرارداد ۱۹۱۹، شلاق زدن و حبس ابوطالب شیروانی مدیر نشریه میهن
۱۳۳۹ قمری: ترور مدیر کوکب ایران، توقیف تازه بهار و صدای تهران، کودتای ۳ اسفند و صدور حکم نخست وزیری سید ضیاالدین طباطبایی مدیر نشریه رعد، بازداشت روزنامه نگاران و مدیران مطبوعات

با کودتای ۳ اسفند رضاخان فرمانده کل قوا اعلام کرد که تمام روزنامه‌ها تا موقع تشکیل دولت توقیف شوند و بعد به آن‌ها اجازه انتشار داده خواهد شد. پس از تشکیل دولت گرفتن مجوز نشریه سخت‌تر شد. یحیی سمیعیان جز کسانی بود که پروانه انتشار نوروز را گرفت و پس از دو شماره نشریه وی توقیف شد و خودش به تیمارستان برده شد. قتل محمد تقی پسیان در خراسان سوژه مطبوعات شد و کمال السلطان در ستاره ایران درباره این قتل و علیه عاملان آن مطلبی منتشر کرد که به دستگیری او انجامید.

ترور میرزاده عشقی مدیر قرن بیستم یحیی واعظ قزوینی مدیر نصیحت قزوین، بستن کمال السلطان مدیر ستاره ایران به سه پایه در میدان مشق، حبس مدیر روزنامه وطن و علیل کردن او از یادگار‌های دوره کودتا تا انقراض قاجار است.

روزنامه نجات ایران طی ابلاغیه‌ای به سردار سپه یادآوری کرد که عامل کودتا انگلیسی‌ها بودند و اگر تو اطاعت نمی‌کردی افسر دیگری را به کار می‌گرفتند. با انتشارمطلب روزنامه نجات ایران، سردار سپه حکم دستگیری زین العابدین فروزش مدیر عامل آن را صادر کرد.

پس از نشر ابلاغیه وزارت جنگ که به اعلان مسبب کودتا منم مشهور شد نظامیان عرصه را بر روزنامه نگاران تنگ کردند و به توقیف و ضرب و شتم مدیران روزنامه‌ها مشغول شدند. فرخی یزدی بی قانونی‌های سردار سپه را در نشریه طوفان به چاپ رساند و به محض انتشار این مطلب ماموران در صدد دستگیری او برآمدند و دی خود را به سفارت روسیه رساند و تحصن کرد. (آزادی است و مجلس و هرروز روزنامه را / هرروز بی محاکمه توقیف میکنند)

پس از فرخی یزدی مدیر روزنامه‌های دیگری نیز در مجلس تحصن کردند و طی نطق‌های مهیجی اجرای قانون اساسی و عزل سردار سپه را خواستار شدند که در بین بست نشینان تفرقه افتاد و اتحاد ان‌ها از بین رفت. سردار سپه بست نشینان را از تحصن خارج کرد و با جلب نظر گروه‌های مختلف اجتماعی تلاش کرد تا زمینه سقوط کابینه مشیرالدوله را فراهم آورد. توسعه قدرت و نفوذ او با فضای امنیتی که ایجاد کرده بود میسر شد.

با روی کار امدن دولت قوام السلطنه، محدودیت بیشتری بر مطبوعات اعمال شد. در این دوره، نزاع قوام و مطبوعات روز به روز بیشتر شد تا اینکه به قتل مطبوعات و توقیف نشریه‌ها انجامید. از مهمترین رویداد‌های این عصر، تاسیس نخستین خبرگزاری خصوصی در ایران بود که با تلاش خبرنگاران بنیان گذاری شد.

قدرت سردار سپه روز به روز افزوده میشد و مطبوعات در این باره به سه گروه موافق، مخالف و بی طرف تقسیم شده بودند تا اینکه به حکم شاه، سردار سپه نخست وزیرشد. رضا خان با قدرت تازه‌ای که به دست اورده بود، موضوع جمهوری خواهی را پیش کشید که دراین باره مطبوعات مطالب بسیاری منتشر کردند.

هم دستان رضا خان باکمک مطبوعات موافق خود، مسیر تغییر سلطنت را هموارتر کردند. برگزاری نمایشگاه‌های ساختگی برای انحراف افکار عمومی به نفع رضا خان، قتل یحیی واعظ قزوینی و تهدید نمایندگان مجلس از جمله اقدامات ان‌ها بود. سرانجام ماده واحده انقراض حکومت قاجار به تصویب رسید و رضا خان به سلطنت رسید.

نتیجه گیری:

رونقی که با مشروطه دوم در مطبوعات ایجاد شده بود با ظهور رضا خان به رکود رسید. رضا خان پس از کودتا با اعمال قدرت به سرکوب مطبوعات و روزنامه نگاران مخالف پرداخت و با حمایت مطبوعات موافق، چهره ساختگی خوشایندی از خود در جامعه به نمایش گذاشت تا باجلب افکار عمومی به ارزوی خود یعنی پادشاهی بر ایران برسد.

منابع:
تاریخ مطبوعات ایران، فرید قاسمی

نویسنده: شمیم نادری