طلوع روزنامه‌نگاری در ایران

عطنا - این مقاله به زمینه‌های ظهور روزنامه نگاری در ایران اشاره می کند. در حالی که روزنامه نگاری در غرب روز به روز در حال پیشرفت بود و نیز کشور‌هایی پیشرو در حال چاپ روزنامه‌های فارسی زبان بودند، ایران در این زمینه فعالیت چندانی نداشت. آشنایی عباس میرزا با میرزا محمدصالح شیرازی و اعزام او به انگلیس زمینه فرا گرفتن فن روزنامه نگاری را برای میرزا صالح فراهم کرد و با همت او بود که روزنامه نگاری در ایران پایه گذاری شد.

میرزا محمد صالح شیرازی نخستین دانش آموخته روزنامه نگاری در ایران است که پس از تحصیل وفراگیری فن روزنامه نگاری، چاپ نشریه در کشوررا رواج داد. میرزا صالح به علت ذوق نویسندگی که داشت، ابتدا به شرح سفر‌های خود و گزارش نویسی روی اورد و پس از اشنایی با مستردانس و روحیه کنجکاوانه‌ای که در این زمینه داشت، باچاپ و مطبوعات اشنا شد.

در حالیکه روزنامه نگاری در غرب، از اواخر قرن ۱۶ گسترش می‌یافت، در خاورمیانه و ایران از نیمه دوم قرن ۱۹ شکل گرفت. ژورنالیسم در ایران مانند دیگر کشور‌های خاورمیانه پدیده‌ای نو و از مظاهر مدرنیزاسیون بود که از غرب می‌آمد. کلکته زادگاه روزنامه نگاری فارسی است و پس از ان شهر‌های اگره، پنجاب، بمبئی، تفلیس واستانبول در نشر مطبوعات فارسی بر شهر‌های ایران پیشی داشتند.. چندین روزنامه در بمبئی و کلکته منتشر شدند که نام ان‌ها جام جمشید، جام جهان نما، سکندر، چابک و سلطان الاخبار بود.

روزنامه سلطان الاخبار به صراحت علیه کمپانی هند شرقی سخت میگفت و اشکارا با این جراید و مبارزان هندی همدردی میکرد. از دیگر روزنامه‌های فارسی زبان که در هند تاثیر گذار بودند میتوان به مرات الاخبار و بنکدات اشاره کرد. نویسنده این دو روزنامه مترقی‌ترین و پیشروترین روشنفکر در میان هم عصرانش و پیشگام در جنبش هند بود.

مطبوعات ایران با انتشار پیش شماره نخستین نشریه ادواری چاپی طلوع کرد. بنیانگذار این نشریه که از ان با عنوان‌های کاغذ اخبار، اخبار، اخبار وقایع شهر، اخبار شهر، نشریه میرزا صالح یاد میشود، میرزا محمدصالح شیرازی بود. دستیار اول و مدیر تحریریه در این نشریه، محمد جعفر ادیب شیرازی ومدیر چاپخانه ان میرزا اسدالله فارسی بود.

نخستین نشریه فارسی چاپ ایران در چهار صفحه منتشر شد. صفحه اول و چهارم ان سفید بود و مطالبش در صفحه‌های دوم و سوم به چاپ می‌رسید. تنها تصویر این نشریه که در سزلوحه قرار داشت، نشان دولتی ایران_شیر و خورشید و شمشیر بود. نوع چاپ این نشریه سنگی بودو تیتر‌های نشریه با خط نسخ و متن ان با خط نستعلیق خوشنویسی شده است. این نشریه از نظر محتوا در ردیف نشریه‌های خبری قرار میگیرد که ترتیب انتشار ان به طوزماهانه بوده است.

هدف دولت از انتشار این نشریه، تربیت مردم و اگاهی آن‌ها از مطالب روز بوده است که در واقع نوعی پاسخگویی به مطبوعات خارجی بوده که مورد دربار ایران و اوضاع سیاسی و اجتماعی می‌نوشتند. مطالبی که در مطبوعات خارجی درباره ایران نوشته می‌شد به مذاق شاه خوش نمی‌امد و همین موضوع از دلایل مهمی بود که محمدشاه با درخواست نشریه در ایران موافقت کرد.

عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه اولین کسی بود که برای مدرن کردن جامعه گام برداشت. یکی از مهمترین اقدامات او اعزام دانشجویان برای فراگیری علوم به اروپا بود که تاثیرات مهمی در جامعه برجاگذاشت. یکی از این دانشجویان که بعد‌ها سبب ظهور روزنامه نگاری در ایران شد، میرزا صالح شیرازی نام داشت.

میرزا محمدصالح شیرازی، نخستین ایرانی دانش اموخته روزنامه نگاری است که علاوه بریادگیری روزنامه از خارجی‌ها، پایه‌های روزنامه نگاری فارسی را در کشور بنیان گذاری کرد. هم چنین او را باید پیشگام ساده نویسی و پیشرو تحول اجتماعی در ایران دانست. پدر میرزا صالح از صاحب منصبان نظامی بود و زمینه ورود او را به دفتر عباس میرزا فراهم اورد. اشنایی میرزا صالح با عباس میرزا سبب شد که او برای تحصیل به انگلیس برود.
از میرزا صالح باید به عنوان نخستین روزنامه نگار گزارش نویس یاد کرد. شور و شوق میرزا صالح به نوشتن به خوبی در اثارش دیده میشود. اراده او در اموختن زبان فرانسوی و انگلیسی و فن روزنامه نگاری قابل ستایش است. او گزارش نویسی را پیش از روزنامه نگاری اموخت و تجربه سفر به اصفهان، کاشان، قم و تهران به صورت گزارش ارایه داد.

گزارش سفر میرزا صالح شیرازی به انگلستان از اثار موفق او در زمینه گزارش نویسی است. با دقت در سفرنامه میرزا صالح درمی یابیم که او مشتاقانه سعی داشت تا کاغذ اخبار کشور‌های مختلف را ببیند و با محتوای ان‌ها اشنا شود. وی همچنین مطالعاتی بر مطبوعات خارجی انجام داد که سبب شد تا فن روزنامه نگاری رابیاموزد و به عنوان حاصل سفرش به کشور ارمغان بیاورد. از افراد تاثیر گذار بر میرزا صالح شیرازی، میتوان به مستر دانس اشاره کرد. او اولین استاد روزنامه نگاری ایرانیان بود که میرزا صالح را به چاپ اشنا کرد و امور مطبوعاتی را به او اموخت.

میرزا صالح شیرازی پس از بازگشت از انگلستان، مترجم و مستشار عباس میرزا شد. پذیرش این مسئولیت بین او و روزنامه نگاری فاصله انداخت. میرزا صالح، چاپخانه‌ای را که همراهش اورده بود به برادرش میرزا جعفر سپرد و خود در امور ادرای و دولتی در دستگاه عباس میرزا مشغول شد.

از اقدامات مهم میرزا صالح در زمینه مطبوعات، خرید چاپخانه از روسیه و راه اندازی ان در تبریز و اعزام میرزا اسدالله فارسی به روسیه برای یادگیری صنعت چاپ بود. میرزا صالح همراه عباس میرزا به تهران رفت و در همین زمان درصدد تحقق رویای دیرین خود یعنی چاپ و نشر روزنامه برامد.

نخستین نشریه چاپی فارسی در ایران بی نام بود و بعد‌ها به کاغذ اخبار مشهور شد. با چاپ کاغذ اخبار، محمد علی شاه دستور داد که ان را در کشور پخش کنند تا سبب اگاهی و عبرت مردم ایران شود.

هرچند هدف دولت از انتشارنشریه، پاسخی در برابر مطالبی بود که درباره ایران در نشریات خارجی چاپ میشد، اما پایه‌های روزنامه نگاری را در کشور بنیان گذاری کرد.

منابع:
تاریخ مطبوعات ایران، فرید قاسمی
نقش مطبوعات خارج از کشور در گسترش روزنامه نگاری درایران، محمدیادگاری

نویسنده: شمیم نادری