درباره روزنامه صور اسرافیل چه می دانید؟

عطنا - روزنامه صوراسرافیل، مشهورترین روزنامه دوره مشروطه صغیر است.این روزنامه در مقابل استبداد شاه و دربار،از مردم حمایت می کند و بدین ترتیب حمایت عمومی به دست می آورد. اما از همان ابتدا مورد کینه و غضب شاه قرار میگیرد.نویسندگان ان رک و بی پروا هستند،از تهدید نمی هراسند و تملق در این روزنامه دیده نمیشود.روزنامه صوراسرافیل،روزنامه ای افشاگر ،دربرابر ظلم می ایستد و سعی میکند با بالا بردن اگاهی سیاسی و اجتماعی،مردم را از انزوای سیاسی بیرون بیاورد .روزنامه صور اسرافیل،روزنامه ای سیاسی،تاریخی و اخلاقی بود و در ستون چرند و پرند ان،با زبان کوچه بازاری،مسائل اجتماعی را با طنز مورد انتقاد قرار میدهد.

سرانجام پس از کودتا محمدعلی شاه و به توپ بستن مجلس،عمر روزنامه همانند عمر مدیر ان،میرزاجهانگیرخان شیرازی به پایان رسید.

دوره اول

نام :صور اسرافیل
محل انتشار:تهران
تصویر:غیر مصور است ولی یک تصویر رنگی بعنوان سرلوحه در صفحه اول قرار دارد.
قطع:۲۰×۳۴
تعداد صفحات:۸صفحه،برخی شماره های آن در ۱۰یا۱۲صفحه چاپ شده است.
صاحب امتیاز: میرزاجهانگیرخان،میرزاقاسم خان تبریزی
سردبیر:میرزا علی اکبر خان قزوینی
نویسنده اصلی:در زیر برخی مقالات امضاهایی که قطعا مستعار است امده است مانند:دخو،خرمگس،جغد،روزنومه چی،خادم الفقرا،برهنه خوشحال و یک اسم واقعی نیز به نام ع.ا. دهخدا نیز در برخی مقالات وجود دارد.
زبان :فارسی
تاریخ اولین شماره:۲۷ربیع الاخر۱۳۲۵هجری،۳۰ماه مه ۱۹۰۸میلادی
اخرین شماره:۳۲
تاریخ اخرین شماره:۲۰جمادی الاول ۱۳۲۶هجری،۲۰ژوئن ۱۹۰۸
فاصله انتشار:هفتگی،ولی بسیار اتفاق افتاده که فاصله انتشار دو شماره بیش از یک هفته بوده است.
نوع:سیاسی
تمایلات سیاسی:انتقادی_اجتماعی،مشروطه خواه اصولی و دموکرات
شعار اصلی:حریت،مساوات،اخوت
وابستگی:مستقل
محل دسترسی:کتابخانه ملی،کتابخانه مجلس سنا،کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
مطالب دیگر:قسمتی از مقالات جدی و قسمتی دیگر لحنی طنز امیز و فکاهی دارد.
علت قطع انتشار:کودتای محمدعلی شاه و به توپ بستن مجلس در۲۳جمادی الاول ۱۳۲۶قمری و فرار ازادی خواهان از جمله مدیران و نویسندگان روزنامه

دوره دوم

محل انتشار:سوییس
تصویر:در یادداشتی در ستون اول روزنامه نوشته شده است که هر هفته تصویر یکی از شهدای راه ازادی و پیش قدمان راه حریت و شرح حال انان آورده میشود.ام جز تصویر  شهید راه حریت و مدافع حقوق وطن،میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر روزنامه صور اسرافیل ،تصویر دیگری در این دوره چاپ نشده است.
صاحب امتیاز و سردبیر:در یادداشتی نامبرده شده که روزنامه با قلم سر دبیر سابق خود میرزا علی اکبر خان دهخدای قزوینی مسئولیت وطنی خویش را از سرگرفته و همچنین نوشته اند که این دوره روزنامه به سرمایه معاضدالسلطنه پیرنیا منتشر شده است.
تاریخ اولین شماره:محرم الحرام ۱۳۲۶هجری قمری،۲۳ژانویه ۱۹۰۹ میلادی
تاریخ اخرین شماره:صفر۱۳۲۷هجری قمری،۸مارس۱۹۰۹میلادی
فاصله انتشار:از نوشته ها چنین برمی آید که ناشر قصد داشته ،روزنامه را به صورت هفتگی چاپ کند.ولی  در عمل فاصله میان شماره اول و دوم  دوهفته و میان شماره دوم و سوم یک ماه است.
علت قطع انتشار:عزیمت دهخدا به استانبول و پراکنده شدن یاران ایرانی ساکن سوییس
محل دسترسی:کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
 
ماهیت روزنامه:صوراسرافیل رادیکال ترین و مشهورترین روزنامه دوران مشروطیت صغیر است.ده ماه پس از انتشار فرمان مشروطیت،نخستین شماره آن با سرلوحه رنگین منتشر میشود:اسرافیل در صور خویش می دهد و ندای حریت،مساوات،اخوت سر می دهد ،مردگان از خوب گران بر می خیزند. روزنامه توسط اطفال در مجامع عمومی و کوچه و بازار فروخته میشود،به سرعت دست به دست می گردد و به چاپ دوم می رسد.

محتوای روزنامه چیست که این چنین استقبال  پرشور مردم را بر می انگیزد؟

در سرمقاله،هدف روزنامه تکمیل معنی مشروطیت،حمایت مجلس شورای ملی،معاونت روستائیان ضعف و فقرا و مظلومان و کارگران بیان شده است.روزنامه در تکمیل معنای مشروطیت به استبداد می تازد و در معاونت و یاری روستائیان و فقرا و مظلومان،اصلاحات ارضی و تقسیم زمین را میان رعیت مطرح میکند،از محدودیت سرمایه داری و اختیار نامحدود کارگران سخن می گوید و بالاخره دادخواهی مظلومین را به گوش همگان می رساند.

نویسندگان روزنامه،درهمان شماره اول اظهار امیدواری میکنند که تا اخرین نفس ثابت قدم باشند که بدین وعده خود نیز وفا میکنند. و هم چنین بیان نمودند که از تهدید و هلاکت ترسی نداریم،برای هیچ کس تملق نمی گوییم ،به رشوه گول نمی‌خوریم و بد را بد و خوب را خوب می نویسیم.

در شماره اول، از تغییر حالت مردم و علاقه شدید انان به امور سیاسی سخن میگوید و خواننده را به توجه به تجربه های گذشتگان و انقلابات جهان از جمله فرانسه و روسیه دعوت میکند.به قدرتمندان هشدار میدهد که مخالفت با مشروطیت به ضرر خودشان تمام خواهد شدو محمدعلی شاه را به سرگذشت غم انگیز شاهانی که در برابر ملت ایستادند حواله میکند.

این شماره همچنان که که توضیح میدهد،نویسنده باید باخدا،باوجدان،با مردم باشد.به شدت به اداره سانسور مطبوعات می تازد.در شماره اول،ستون معروف به چرند و پرند به امضای دخو اغاز شده که در ان به زبان مردم کوچه و بازار و طنز نیشدار مسائل اجتماعی را مورد بحث قرار میدهد.

در این شماره،از شورش کارگران راه تهران_سمنان خبر میدهد وخواستار ان میشود که به انان ظلم نشود و همچنین ضمن اعلام خبر قتل عام مردم اذربایجان بدست خان مستبد،به بازماندگان تسلیت می‌گوید.همین نمونه ها سبب علاقه و مهر مردم و کینه دشمنان مردم به صور اسرافیل میشود وشماره های بعدی با قلمی تندتر نوشته میشود.

صور اسرافیل خود را از نوع سیاسی،تاریخی ،اخلاقی معرفی کرده بود.شاید درک  جنبه های سیاسی و تاریخی روزنامه مشکل نباشد اما درک اینکه چرند و پرند قسمت اخلاقی روزنامه باشد احتیاج به توضیح خود روزنامه داشت.

از نظر مسائل مطرح شده میتوان به دوخط اصلی اشاره کرد:مسائل کلی و مسائل روز.در روزنامه های ان دوره مسائل کلی شامل این موارد است:حدود و حقوق در جامعه،نظریات داروین،کروی بودن زمین،انتقاد از عالمان بی علم و دنیا پرست،مبارزه با جهل،فرق میان سلطنت مستبد و سلطنت مشروطه،محدودیت قدرت پادشاه در برابر قانون،شرک واسلام،علم اقتصاد،ستایش کار و کارگر،وجوه مختلف استعماراصول مشروطیت و...

صفحات روزنامه صور اسرافیل بیشتر وقف مسائل بزرگ و کوچک جامعه ایران در ان زمان بود:ضرورت تأسیس بانک ملی به منظور کسب سرمایه برای اجرای نقشه‌های عمرانی و آبادانی،واگذاری زمین به دهقان ها و ایجاد بانک زراعی ملی،ضرورت تشکیل قشون منظم...

صور اسرافیل به طور کلی یک روزنامه افشاگر است و بی پروا معایب اجتماع و اوضاع سازمان های حکومتی را  فاش میکند و به دزدی و رشوه خواری  و ستمکاری قدرتمندان می تازد،هرچا خبری از ظلم بر مردم است حضور می یابد و گاه صفحه های زیادی از روزنامه از شکایت مردم پر شده است.

این روزنامه ارتباط خویش با خوانندگان را روز به روز از راه انتشار گزارش های انجمن های مشروطه خواه و مکاتبات مردم و گاه سوال و جواب با انها گسترش می داد.روزنامه در عین حال از چاپ اخبار و شورش های خارجی که برای مشروطه خواهان  آموزنده است ،خودداری نمیکرد.به طوری که درباره شورش های روسیه و محاکمات ازادی خواهان مفصل توضیح داده است.

فشار استبداد باعث می شد که روزنامه در طول عمر یکسال و یک ماهه خود ده بار توقیف و تعطیل شود.این توقیف ها گاه به حکم دولت،گاه به امر مجلس صورت می گرفت.در شماره  15که پس از یک ماه و نیم توقیف منتشر شد،علت توقیف امر مجلس اعلام شد  و در شماره ۲۰که با یک و ماه و نیم فاصله منتشر شد،علت وقفه تغییر مکان و تهیه اسباب کار بوده است.

سرانجام با کودتای محمدعلی شاه زندگی روزنامه صوراسرافیل به همراه مدیر ان میرزا جهانگیر خان شیرازی با اخر می رسد.روزنامه ای با ۳۲شماره و مدیر ان با۳۲سال و هنوز در اغاز راه!

شاید عجیب بنظربرسد که روزنامه ای در ماه های اول سال۱۹۰۷میلادی در ایران،این چنین و با این کمال و اگاهی از اصلاحات اجتماعی و سیاسی سخن بگوید ولی با توجه به اینکه روزنامه و نویسندگان این از جنبش ازادی خواهان جهان اطلاع دارند و ناظر بر انقلابات روسیه هستند و با سوسیال دموکراسی ان پیوند نزدیک دارندt قضیه روشن میشود.نویسندگان روزنامه می کوشند با نقل مطبوعات جهان و اخبار انقلابی ،مردم ایران را از انزوای سیاسی و فکری بیرون بکشند.این روزنامه ضمن برقراری یک پیوند جهانی با جنبش های ازادیخواهانه،بهترین نمونه و سرمشق را به نمایندگان ملت عرضه میکند و نیز می کوشد دانش سیاسی و اجتماعی خوانندگان نو را بیفزاید.

روزنامه صور اسرافیل همیشه با نام سه تن همراه بوده است:میرزا قاسم خان تبریزی،میرزا علی اکبرخان قزوینی و میرزا جهانگیر خان شیرازی.از این سه،اولی سرمایه گذار،دومی اداره کننده و سومی نویسنده اصلی روزنامه بود.

میرزا قاسم خان صوراسرافیل

با نام روزنامه صور اسرافیل به یاد سرمایه گذار ان می رفتیم که نامش میرزا قاسم خان تبریزی بود و بعدها کلمه صوراسرافیل را به عنوان نام خانوادگی  به خود اختصاص داد.او در تبریز متولد شد واز شانزده سالگی وارد خدمات دولتی شد ،همراه مظفرالدین شاه به تهران آمد و منشی همایونی شد.با درگیری جنبش مشروطه،بن مشروطه خواه شد و سرمایه صوراسرافیل را تأمین کرد.او به دنبال کودتا محمدعلی شاه به اروپا رفت و پس از استقرار مشروطه دوم وکیل مجلس شد که وکالتش تا دوره چهارم  نیز ادامه یافت.وی در ابان۱۳۰۲در کابینه سردارسپه به وزارت کشور رسید و در کابینه مخبرالسلطنه به وزارت پست و تلگراف رسید که وزارتش تا سال۱۳۱۱دوام یافت.میرزا قاسم خان تا وقتی که به کار مشغول بود در مقامات عالی باقی ماند.گاه شهردار تهران،زمانی فرماندار اصفهان و روزی هم استاندار گیلان بود.او در سرانجام در ۱۸بهمن۱۳۲۷ فوت کرد.
 
دخو

دخو نام مردی ست که در زیر مقاله های جدی روزنامه صوراسرافیل علی اکبر دهخدا امضا می کرد میتوان تصور کرد که این نام در ادبیات فارسی به عنوان بنیان گذار طنز نو باقی بماند.او در تهران متولد شد و به تحصیل علوم دینی و عربی مشغول شد.بعدها چون زبان فرانسه را اموخته بود به عنوان منشی سفیر ایران در بالکان مشغول به کار شد.در استانه مشروطیت به رشت امد و بعد در تهران نویسنده اصلی صوراسرافیل شد.بیشتر صفحات روزنامه با نوشته های او در میشد.مقالات جدی او نشان از وسعت  دانش  و منعکس کننده روح ترقی طلب و پرخاشجوی او بود.

هنگامی که نیروی استبداد  بر تهران مسلط میشود،در سفارت انگلیس بست می نشیند و از انجام به اروپا می رود.در سوییس با سرمایه معاضدالسلطنه ،صوراسرافیل را منتشر میکند.پس از مدتی به استانبول می رود و با عده ای از ایرانیان،روزنامه ای به نام سروش منتشر میکند که تا ۱۵شماره دوام می اورد.در سال۱۳۲۷ه.ق،نیروی ازادی پیروز میشود و محمدعلی شاه به زیر سایه حامی خارجی اش پناه میبرد و علی اکبر دهخدا به وکالت مردم کرمان در مجلس دوم انتخاب میشود.اما در دوران جنگ جهانی اول بار دیگر مجبور به فرار میشود و به ایل بختیاری پناه می برد.او که پس از بازگشت از اروپا  از سوسیال دموکراسی روگردانده و جانب اعتدالیون را گرفته بود،پس از جنگ وقتی به تهران باز میگردد،کار سیاسی را کنار می‌گذارد و به کارهای فرهنگی می پردازد.دهخدا اگر در تاریخ سیاست هم نامی نداشت و فقط در زمینه ادبیات کار میکرد بازهم نامش با اثار امثال و حکم و لغت نامه دهخدا برای همیشه به جا می ماند.

میرزا جهانگیر خان شیرازی

میرزا جهانگیر خان در شیراز به دنیا آمد،او به تهران رفت و در دارالفنون درس خواند .وی در جریان مشروطه  از فعالترین عناصر بود.میرزا جهانگیر خان مانند  دهخدا عضو اجتماعیون عامیون تهران بوده است.هنگامی که محمدعلی شاه برای  اخرین بار سرکوبی مشروطیت را برنامه ریزی میکند.عده ای از اعضای فرقه اجتماعیون عامیون برای مقابله با او و بسیج مردم کمیته انقلاب ملی را تشکیل میدهند که در حقیقت مرکز تصمیم گیری سازمان های مشروطه خواه به حساب می آید و میرزا جهانگیر خان از اعضای اصلی این است.وی علاوه بر شرکت فعال در سازمان های سیاسی،روزنامه صوراسرافیل را پایه گذاری و اداره می‌کند و در ان مقاله می نویسد.

جهانگیر خان در سرمقاله شماره۳۱ صور اسرافیل ضمن حمله تند و طنز امیز به تدارک کودتا از جانب محمدعلی شاه،اصلاح دربار را خواستار میشود و در صورت عدم تمکن شاه به خواسته های مردم برای سرنوشت او اظهار نگرانی میکند.او یکی از معدود کسانی است که مورد کینه و نفرت شدید محمدعلی شاه است و به همین دلیل وقتی کودتا صورت می‌گیرد و مجلس به توپ بسته میشود.جز اولین کسانی است که از جانب استبداد به دست جلاد سپرده میشود.

نتیجه  گیری:

روزنامه صوراسرافیل،در اوج کشاکش مشروطه و استبداد،شخصیتی مستقل و برجسته و عنوانی جاودانی یافت.صوراسرافیل  وجود انکه در عمر یکسال و یک ماهه خود بارها توقیف شد،اما نویسندگان ان همواره به راه خود ادامه دادند،و بی هراس از تهدید، در مقابل استبداد شاه ایستادگی کردند.نویسندگان این روزنامه همواره شاه را به عاقبت استبداد و خودکامگی هشدار دادند .نویسندگان این روزنامه تنها چند روز قبل از کودتا،در مقاله ای خود را شهیدان راه ازادی نامیدند و اعلام کردند که از جانبازی و فداکاری عاری ندارند.

منابع:
تاریخ مطبوعات ایران ؛فرید قاسمی
صور اسرافیل؛باقرمومنی

نویسنده: شمیم نادری