نقش مطبوعات مهاجر در پیشرفت روزنامه نگاری ایران

عطنا - اعمال سانسور بر مطبوعات ایران سبب اعتراض قشر بزرگی از روزنامه نگاران شد که درنهایت با مقالات انتقادی  میرزاجهانگیرخان  و دیگر روزنامه نگاران به تصویب لایحه ازادی مطبوعات انجامید. این دستاورد بزرگ، روزنامه نگاران مهاجر را به ایران بازگرداند و سبب شد  به انتشار روزنامه در داخل ایران مشغول شوند.بازگشت روزنامه نگاران ایرانی خارج از کشور که تاثیر پذیرفته از شیوه روزنامه نگاری غرب بودند،روزنامه نگاری ایران  را متحول کرد.

روزنامه های مهاجر به آگاهی سازی سیاسی مردم ایران پرداختند و روزنامه های ایرانی دنباله رو انها شدندو نیز در سبک و شیوه از انها پیروی کردند.

هدف از نگارش این مقاله،آشنایی با مطبوعاتی است که پس از تصویب لایحه ازادی مطبوعات،توسط روزنامه نگاران مهاجر در ایران منتشر شدند و در ادامه به مطبوعاتی که از انها تاثیر گرفتند،اشاره میکند.

مقدمه:

با انقلاب مشروطه،اجازه انتشار به روزنامه های خصوصی داده شد که از انها میتوان  روزنامه مجلس و تربیت را نام برد.این روزنامه ها کوشیدند تا از روزنامه های دولتی تشخیص داده شوند.

با انتشار مقالات روزنامه نگاران و کوشش روشنفکران  و فعالیت در انجمن ها،لایحه ازادی مطبوعات به تصویب رسید و روح تازه ازادی بیان که اسیر چنگال سانسور شده بود رها شد؛  بدین ترتیب روزنامه نگاران مهاجر به ایران بازگشتند و به انتشار روزنامه پرداختند.

میرزا حسن کاشانی به همراه برادرش موید الاسلام ،حبل المتین را در تهران ، به صورت روزانه منتشر کردند .(شعبه اصلی ان که در کلکته بود،روزنامه را به صورت هفتگی منتشر میکرد.)

روزنامه ثریا که در قاهره مصر منتشر میشد،به تلاش  سید فرج الله کاشانی در تهران و کاشان به انتشار خود ادامه داد.

سید محمدشبستری ابوالضیا که در سردبیری روزنامه زیر زمینی شاهسون استانبول،نقش داشت روزنامه تعلیقی الحدید را در تبریز احیا کرد.وی همچنین سردبیری ایران نو و مجاهد را به عهده گرفت.ایران نو بزرگترین و معروفترین روزنامه فارسی بود که در قطع بزرگ معمول اروپا چاپ میشد.

شیخ حسن تبریزی که سردبیری روزنامه خلافت در لندن را برعهده داشت،سردبیری روزنامه عصر در تبریز را برعهده گرفت.روزنامه تمدن و صوراسرافیل از این روزنامه تاثیر گرفتند.

بسیاری از روزنامه نگاران ایرانی،کار خود را از نوشتن در مطبوعات مهاجر اغاز کردند و پس از کسب تجربه  و دانش کافی،روزنامه خود را منتشر کردند.این روزنامه نگاران در انتشار روزنامه های زیرزمینی نقش داشتند و با انقلابیون روس و قفقاز در ارتباط بودند و بدین ترتیب نقش مهمی  درروشنگری و اگاهی سیاسی مردم ایران ایفا کردند.
 
شروع مطبوعات ازاد در ایران

پس از انقلاب مشروطه،تعداد روزنامه های خصوصی در ایران افزایش یافت و سردبیران این روزنامه ها کوشیدند تا از روزنامه های دولتی تشخیص داده شوند.

تنها روزنامه ای که از نظارت مستثنی بود،روزنامه تربیت ،چاپ تهران بود.سردبیران ذکا الملک اصفهانی،مورخ و ادیب بود که بسیاری از اشعارش نیز در این روزنامه دیده میشود.این روزنامه گرچه  از نفوذ بسیاری برخودار بود اما با پیش گرفتن راه و روش  متملقانه  از ارزش ادبی  خود کاست و احتمالا علت ازاد بودن روزنامه از نظارت و سانسور، همین بوده است.

مجلس اولین روزنامه ای بود که به طور رسمی عنوان ازاد به ان اطلاق شد.سردبیر این سید محمد صادق طباطبایی بود. روزنامه مجلس با شیوه متفاوت خود که تا ان زمان دیده نشده بود، محبوبیت خود را در کشور تضمین کرد زیرابحث ها و مذاکرات مجلس را منتشر میکرد.

لایحه آزادی مطبوعات

ازادی بیان با اعمال سانسور و ممنوعیت از طرف اداره سانسور سرکوب میشد .بسیاری از سردبیران،برای اعتراض به وضعیت سانسور،مقالات اتشین و تندی منتشر کردند که از انها میتوان به مقاله میرزاجهانگیرخان ،سردبیر روزنامه صوراسرافیل،اشاره کرد.این مقاله سرانجام  رسیدگی و تحقیق اداره سانسور توسط مخبرالسلطنه ،وزیر اموزشی در مدرسه دارالفنون ،را در پی داشت.

مقالات سردبیران و کوشش انجمن گلستان که اعضای ان دبیران و روشنفکران تهرانی بودند سرانجام   منجر به تصویب  لایحه ازادی مطبوعات شد.تصویب این لایحه دستاوردی بزرگ برای ایرانیان بود که با تلاش مداوم روزنامه نگاران مهاجر محقق شد.

بازگشت سردبیران و نویسندگان مهاجر

به خاطر فضای باز سیاسی در ایران،برخی نویسندگان و سردبیران به کشور باز می گشتند تاروزنامه های را که  تا ان زمان در خارج  از کشور منتشر می کردند را در ایران چاپ کنند.روزنامه های داخلی از سبک و روش روزنامه های مهاجر پیروی کردند اما چون تجربه ان ها را نداشتند اغلب شکست می‌خورند.

حبل المتین از کلکته تا تهران

در سال۱۹۰۷،میرزا حسن کاشانی  که سردبیر مفتاح الظفر بود به همراه برادرش مویدالاسلام،حبل  المتین را در تهران تأسیس کردند که شعبه اصلی ان در کلکته بود.(در تهران ،حبل المتین روزانه منتشر میشد و  در کلکته ،هفته نامه بود.)

فعالیت های سیاسی، اجتماعی  این روزنامه تاثیرات قابل توجهی در ایران گذاشت و اهمیت این روزنامه  ازتاثیر مقالات میرزا حسن کاشانی و یحیی کاشانی دریافت میشود.این دو علاوه برانکه  عضو هیأت سردبیری  روزنامه حبل المتین بودند در انجمنی سری که مخالف امین السلطان بود مشارکت داشتند.

میرزا حسن کاشانی، بر نقش  کلیدی مطبوعات ،در بیداری افکار عمومی تاکید میکرد. اولین مقاله حبل المتین در تهران،نقش سیاسی و مهم روزنامه های خارج از کشور را در آمادگی اذهان عمومی برای تحقق دموکراسی در ایران به خوبی تشریح کرد.
 
از شاهسون تا الحدید

سید محمد شبستری ابوالضیا،سردبیر روزنامه زیر زمینی شاهسون در استانبول ،از دیگر روزنامه نگارانی بود که به انتشار روزنامه در ایران اقدام کرد.شبستری روزنامه تعلیقی الحدید را در تبریز احیا کرد.چاپ این روزنامه تا قیام مردم تبریز و اعلام مشروطیت ادامه یافت و بعدها ،نام ان به عدالت تغییر کرد.

شبستری در تبریز،سردبیری روزنامه مجاهد و ایران نو را برعهده گرفت .ایران نو بزرگترین و معروف ترین  روزنامه فارسی و اولین روزنامه ای که در قطع بزرگ معمول در اروپا منتشر شد.نام این روزنامه به ایران نوین  و سپس به رهبری ایران نو تغییریافت.(چاپ روزنامه در قطع بزرگ،نمونه به کار بردن تکنولوژی فنی از اروپا توسط روزنامه نگاران ایرانی بود.)

از نشریه خلافت تا روزنامه عصر

شیخ حسن تبریزی که سردبیر روزنامه خلافت در لندن بود،سردبیری روزنامه عصر را در تبریز برعهده گرفت.وی همچنان که مشغول انتشار روزنامه عصر بود با نجیب عین ضیا در مصر همکاری نمود و چند شماره متوالی به زبان های فارسی ،عربی و ترکی منتشر کرد.

ثریا از قاهره تا تهران

سردبیران روزنامه ثریا (انتشار در قاهره) ،تصمیم  داشتند تا در تهران روزنامه منتشر کنند.سردبیراول ان علی محمد کاشانی قصد داشت ،روزنامه ای به سبک روزنامه های اروپایی مثل فیگارو تأسیس کند تا شاه را از شرایطی که کشور را به انحطاط و فساد می کشاند،آگاه کند اما فوت او مانع از اجرای ایده اش شد.

سید فرج الله کاشانی دومین سردبیر ثریا،بعد از بازگشت به ایران،انتشار ثریا را در تهران و کاشان ادامه داد.او همچنین ویراستار روزنامه اقیانوس بود.اقیانوس تنها روزنامه  حامی محمدعلی شاه بود که پس از کودتا ارتجاعی دولت بازهم انتشار یافت!

تاثیر روزنامه های داخلی از روزنامه های ایرانی انتشار یافته در خارج از کشور

از تاثیر  روزنامه ثریا بر مطبوعات داخلی ایران میتوان ازمقالات رهنما  نام برد.مقالات رهنما ،تقلیدی نه چندان قوی از سبک مقالات علی محمد کاشانی بود.سبک نوشتار علی محمد،موزون و اهنگین ولی مقالات رهنما که از ان تقلید کرده بود ،فاقد شیوایی و صراحت بود.

از دیگر روزنامه هایی که به  تقلید مطبوعات خارج از کشور منتشر شدند میتوان به روزنامه تمدن اشاره کرد. روزنامه تمدن مستقیما از روزنامه قانون که در لندن منتشر میشد ، تاثیر می‌پذیرفت که در شماره های مختلف ان مشاهده شده است و شباهت اصطلاحات و عبارات در این دو روزنامه قابل توجه بوده است.

روزنامه صوراسرافیل نیز از روزنامه های خارجی تاثیر پذیرفت اما  روزنامه ای منحصر به فرد بود.سبک مقالات صوراسرافیل  ،شباهت زیادی به سبک ملکم خان و سردبیران روزنامه قانون داشت.ستون طنز صوراسرافیل به نام چرند و پرند کاملا متاثر از ملانصرالدین بود.

نویسندگانی که کار روزنامه نگاری را با فعالیت در مطبوعات مهاجرین آغازکردند: شیخ یحیی کاشانی کار خود را با نوشتن در روزنامه حبل المتین اغاز کرد وبا ممنوعیت انتشار ان در ایران ،با همکاری عده ای،به انتشار روزنامه های زیر زمینی روی اورد.

شیخ یحیی پس ازمدتی  همکاری با روزنامه های حبل المتین و مجلس،روزنامه خودش به نام «ایران امروز» را تأسیس کرد.

در میان نویسندگان  حبل المتین،روزنامه نگارانی با هدف اگاهی سیاسی و روشنگری مردم ایران ،همکاری میکردند.این اشخاص تقی زاده،شریف زاده،ابوالضیا،تربیت،عدالت و صفراوف بودند که بعد از ان نیز به فعالیت روزنامه نگاری خود ادامه دادند.

تقی زاده و تربیت در «گنجینه فنون » تبریز می نوشتند وعدالت و ابوالضیا شبستری  سردبیر «الحدید » در تبریز بود.شریف زاده نیز ،همراه با حاجی علی دوافروش و میرزا سعید سلماسی،به سردبیری «شورای ایران» مشغول بودند که همه انتها در انقلاب به شهادت رسیدند.

علی قلی صفراوف،روزنامه زیر زمینی،« شب نامه» را در تبریز منتشر کرد و پس از ان سردبیر روزنامه احتیاج شد.او در مقاله ای وابستگی ایرانیان به محصولات خارجی را به سخره گرفت و به همین خاطر به دستور شاهزاده محمدعلی میرزا ،به شلاق محکوم شد.وی پس از ان  روزنامه های «اقبال» و« اذربایجان» را به دوزبان فارسی و ترکی اذری چاپ کرد.

تبریز اولین مرکز جنبش ملی بود به دلیل اینکه ارتباط مستقیم با انقلابیون روسیه داشت.نویسندگانی که نام برده شد و عده ای دیگر از همکارانشان،در تأسیس روزنامه های زیر زمینی مشارکت داشتند و با انقلابیون روس و قفقاز در ارتباط بودند.

نتیجه گیری

این مقاله نقش مطبوعات مهاجر ایرانی را در پیشرفت روزنامه نگاری ایران بررسی کرده است. وجود روزنامه های  دولتی نشان از پیشگامی روزنامه‌نگاران ایرانی  است اما نشان داده شد که روزنامه  های ایرانی به تقلید در سبک  و انواع مختلف روزنامه های ایرانی خارج از کشور، روی اوردند و از انها تاثیر پذیرفتند.

زمانی که روزنامه های دولتی در رکود بودند،مطبوعات مهاجر به صورت متنوع و گسترده منتشر می شدند .روزنامه های خارج از ایران  حتی وقتی توزیع انها ،ممنوع بود به طور فراگیری درداخل مرزهای ایران دنبال میشدند.این روزنامه ها به نوعی وسیله ی انتقال دانش وسبک روزنامه نگاری از غرب به کار گرفته شد ودائما ایرانیان را به پیشرفت و اصلاح کشور ترغیب می کردند.در نتیجه،رشد مطبوعات خارج از کشور بر روزنامه‌نگاری ایران هم تاثیر گذاشت.
 
منابع:
تاریخ مشروطیت؛احمدکسروی
گسترش روزنامه نگاری در ایران؛محمدیادگاری

نویسنده: شمیم نادری