هیرمند؛ بحران قدیمی آب بین دو کشور ایران و افغانستان

عطنا - افغانستان کشوري محصور در خشکی است و به دلیل عدم دسترسی به آب هاي آزاد فاقد بندر و کشتیرانی است و تنها رودخانه مرزي آمودریا از این قاعده مستثنا است که آن هم به سبب عدم توجه کافی هیچ بهره اي براي این کشور ندارد.

به همین دلیل از دیر باز تا سال هاي گذشته از مسائل مورد اختلاف دو کشور مسئله آب رودخانه هیرمند بوده است . اما این مسئله در چهار سال دوم دولت اقاي روحانی چگونه مدیریت شد؟ چرا موضوع هیرمند به عنوان عامل پیشران ارتباط دو کشور در دولت دوم آقاي روحانی مطرح شد؟ طی سال هاي اخیر این اختلافات نه به همکاري کامل و نه به تنش شدید منجر شده است، چون در هر صورت سیاست افغانستان جلوگیري از هدر رفتن و سرریز شدن آب هیرمند به کشورهاي همسایه براي بهره وري هاي مصرفی و کشاورزي بوده است زیرا اقتصاد افغانستان وابسته به کشاورزي سنتی است و به منظور به نتیجه رسیدن این عمل اقدام به سد سازي و انتقال فناوري کرده است .

از آن طرف نادیده گرفته شدن حق آبه ایران در آن منطقه مخصوصا در شرایط کم بارشی و کم آبی شرایط سختی را براي ایران رقم زده است. درنتیجه رودخانه هیرمند که در طول مرز میان ایران و افغانستان گسترده شده، همواره به بستر تعارضات این کشورها دامن زده است، چراکه مشکلات زیست محیطی در منطقه سیستان و خشکی این منطقه موجب نگرانی هاي زیادي شده است و چالش هاي هیدروپولیتیکی اي را براي آن منطقه ایجاد کرده است. طی سالیان طولانی نیز شاهد عدم پایبندي دولت افغانستان به تعهدات صورت گرفته نسبت به این مسئله بوده ایم.

البته همانگونه که ذکر شد این مسئله درگیري هاي شدید سیاسی را بین دو کشور ایجاد نکرده است که تعاملات تجاري و اقتصادي را تحت الشعاع قرار دهد، اما از جمله مهم ترین مسئله اختلاف دو کشور است .اما شیوه مدیریت سیاسی و اقتصادي این مسئله از جانب هر دو کشور در زمان دولت آقاي روحانی پرداخته چگونه بوده است؟ حسن روحانی رئیس جمهور ایران در خرداد  ۱۳۹۶در کنفرانس بین المللی مقابله با ریزگردها در جمع نمایندگان سازمان ملل و مقاماتی از کشورهاي همسایه بر رویکرد همکاري و مدیریت مشترك منابع آبی براي مواجهه با پیامدهاي زیان بار محیط زیستی و خشکسالی تاکید داشت (درباره هیرمند، ایرنا، ۱۳۹۸ ). در ابتداي دولت دوم در سال۱۳۹۶ مذاکراتی جدي بین دو دولت ایران و افغانستان از طریق دفتر دیپلماسی وزارت امور خارجه ایران در موضوع حقابه هیرمند و تامین آب هامون آغاز شد .

در سال  ۱۳۹۷ محمد جواد ظریف وزیرامور خارجه ایران نیز اعلام کرد که تا کنون شانزده جلسه بین دو طرف براي حل این مسئله تشکیل شده است و رئیس جمهور روحانی نیز در مذاکرات با طرف افغان این موضوع را پیگیري کرده است. مکلف کردن دولت توسط نمایندگان مجلس شوراي اسلامی به انجام اقدامات لازم براي افزایش حقآبه ایران از رودخانه هیرمند در سال  ۱۴۰۰ جهت تثبیت، استمرار و افزایش حقآبه ایران از رودخانه هیرمند هم صورت گرفت. اما همچنان در سال ۱۴۰۲ شاهد بحران آب و دعواهای تکراری بر سر هیرمند هستیم.

اقدامات عملی مهمی در خصوص مسئله حقابه ایران از هیرمند در دولت دوم اقای روحانی صورت نگرفته و صرف فرستادن یادداشت هاي اعتراضی به افغانستان و چند مذاکره نتیجه عملی خاصی براي منطقه سیستان به بار نیاورده است و تلاش های تشکیل کمیته هاي پنجگانه بین ایران و افغانستان در حوزه هاي مختلف بین دو کشور (که یکی از این کمیته ها مخصوص مسئله آب می باشد) نتیجه لازم را به دست نیآورد. با وجود اینکه افغانستان در حوزه هیرمند تعهد کرد که به حقابه ایران احترام بگذارند. در حوزه هامون نیز تعهد کرد که آب هامون تامین شود .اما سفر اخیر آقای رییسی، رئیس جمهور فعلی ایران نشان عدم پیشرفت و بحران مجدد اب را نشان داده است. باید دید که بحران منطقه هیرمند در این دولت حل می شود و اخطار اقای رئیسی کارامد است یا خیر.

نویسنده: زینب بهمنی، کارشناسی ارشد روابط بین الملل