نظریه بومی برای سیاست خارجی ایران تولید شود/ خودکم‌بینی در نظریه‌پردازی

عطنا - سیزدهمین عصرانه علوم انسانی با اندیشه‌های دهقانی فیروزآبادی، ۲۷ اردیبهشت، با حضور وی و برخی همکاران و شاگردان ایشان و از سوی  مرکز علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد.

در ابتدای این نشست، سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، استاد دانشگاه علامه طباطبایی به ایراد سخن پرداخت که متن سخنان وی به شرح زیر است:

یکی از مسائل مهم برای کسب منافع ملی، شناخت کشورهای دیگر است و ۵۰ درصد این مسئله به شناخت دیگران و ۵۰ درصد هم به داخل مربوط است. البته این شناخت یکسری الزامات و تمهیداتی لازم دارد و اولین موضوع فراگرفتن علم روابط بین‌الملل است البته برخی همکاران می‌گویند ما باید خالی‌الذهن وارد روابط بین‌الملل شویم تا نظریه ارائه دهیم ولی بنده این اعتقاد را ندارم.

موضوع دیگر فهم و تحلیل درست سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است و ما باید باید بازیگران این عرصه و خودمان را بشناسیم همچنین به خوانش انتقادی روابط بین‌الملل و نظریات این عرصه نیاز داریم. موضوع دیگر ارائه دیدگاه بومی و ایرانی از روابط بین‌الملل و سیاست خارجی است.

بنده در سمیناری در آمریکا بودم و آنها علاقه‌مند بودند بدانند که ایران در عرصه روابط بین‌الملل چه دستاورد علمی دارد وگرنه مهد نظریات غربی در این زمینه در این کشور وجود دارد. اینکه ما صرفا به نقل قول آراء دیگران بپردازیم که هنر نیست و آیا ما صفحه‌ای بر این نظر یات افزوده‌ایم و حرفی از خودمان هم داریم؟

موضوع دیگر کاربست نظریات متعارف برای تحلیل سیاست خارجی ایران که بنده تلاش کردم تا نظریه‌آزمایی کنیم و بعد آن را به کار ببندیم؛ بنابراین لازمه ارائه نظریه بومی و اسلامی وجود مبانی است و نظریه وقتی قرار است تولید شود نیازمند مبانی فرانظریه‌ای به عنوان مقدمه است.

نظریه مدونی برای سیاست خارجی در متون دینی نداریم

دیدگاه مختار بنده در این زمینه تکثرگرایی تأسیسی است؛ یعنی معتقدم ما نظریه مدونی در متن و نص اسلام نداریم و باید اجتهاد و استنباط کرده و آن را به دست آوریم به گونه‌ای که متعارض با نص نباشد. وقتی ما سخن از فرانظریه می‌کنیم خیلی‌ها فکر می‌کنند، نظریاتی تولید شده و ما دنبال مبانی آن هستیم در صورتی که ما معتقد به فرانظریه پیشینی هستیم یعنی قبل از ارئه نظریه، مبانی و پیش‌فرض‌های آن را مطرح کنیم.

کار دیگری که بنده پیگیری کرده‌ام مطالعه نظریات سیاست خارجی ایران و اینکه این نظریات می‌توانند سیاست خارجی ما را تحلیل کنند؟ ما نظریات را آزمایش می‌کنیم تا ببینیم می‌توان سیاست خارجی ایران را در چارچوب این نظریات تحلیل کنیم و به این نتیجه رسیدم که خیر و باید نظریه خاص سیاست خارجی ایران را تولید کنیم زیرا جمهوری اسلامی ایران دولت ملت منحصر به فرد در دنیاست.

اوایلی که بنده این مباحث را مطرح کردم برخی از دوستان استقبال نکردند و گفت که علم، ایدئولوژیک نیست و اینجا و آنجایی ندارد و بین‌المللی است و حتی گفتند چقدر پول گرفتید این کتاب را نوشتید ولی ما کار خودمان را پیش بردیم.

خودکم‌بینی در نظریه‌پردازی

متأسفانه ما دچار نوعی خود کمبودبینی در برابر غرب هستیم و خود غربی‌ها هم می‌گویند یکی از دلایلی که شرقی‌ها نظریه نمی‌دهند همین مسئله است که غربی‌ها هر چه بوده است را گفته‌اند و چیزی باقی نمانده است و پیشینه و تاریخ ما اجازه نظریه نمی‌دهد.

الان خود غربیها معترفند که اجازه می‌دهد؛ در سال ۲۰۱۰ آچاریا کتاب نظریات روابط بین‌الملل غیرغربی نوشتند که همزمان با مقاله بنده در بحث فرانظریه بود و به کمک دیدگاه بنده آمد. کسی از من پرسید ما می‌توانیم نظریه روابط بین‌الملل افغانی داشته باشیم و جواب دادم چرا نمی‌توانیم وقتی نظریه انگلیسی و آمریکایی و . ... داریم.

 بنابراین این نیست که ما چون با آمریکا بد هستیم دنبال تولید نظریه خودمانی و کنارزدن نظریات آنها هستیم بلکه ما بر مبنای علمی ولی خارج از تفکر غرب به دنبال این مسئله هستیم. در حوزه تحلیل نظریات سیاست خارجی هم تحولی رخ داد که ارائه نظریه در مورد سیاست خارجی ایران ار توجیه می‌کند؛ الان خود اندیشمندان غربی هم معترفند که ما نمی‌توانیم یک نظریه جامع بین‌المللی داشته باشیم که همه کشورها سیاست خارجی خود را در قالب آن تحلیل کنند.

تجلیل بجا و شایسته

در ادامه این نشست، ابراهیم متقی، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در سخنانی، گفت: این هفته برای دو نفر یعنی آقای کمال پولادی و آقای دهقانی فیروزآبادی بزرگداشت گرفته شد و باعث خوشحالی بنده است زیرا بجا و شایسته این کار صورت گرفته است.

وی افزود: من استاد دانشگاه امام حسین(ع) و ایشان استاد دانشگاه امام صادق(ع) هستند؛ بنده در سال ۷۶ در مرکز اسناد انقلاب بودیم و تازه از بلژیک آمده بودند. در این مرکز افراد مختلفی با دیدگاه‌های مختلف رفت و آمد داشتند و مباحث متفاوتی هم درباره فرهنگ و سیاست و سیاست خارجی و امنیت ملی کشور مطرح می‌کردند. 

متقی بیان کرد: در اینجا یادی از آقای روح‌الله حسینیان داشته باشیم که انسانی بسیار شریف بود و مدیریت او هم خوب بود، البته مواضع سیاسی هر چه داشت برای خودشان؛ بنده در آنجا مسئول روابط خارجی بودم و انگاره تساهل علمی ایشان اینطور بود که بنده با افراد مختلفی مانند الهه کولایی، داود آقایی و ... که مرتبط بودم، همکار بودم. فضای علمی آنجا منحصر به فرد بود و بنده به ایشان گفتم افرادی چون دکتر دهقانی فیروزآبادی، افراد منحصر به فردی هستند و آینده علمی ویژه‌ای دارند.

وی با بیان اینکه قبل از انقلاب تاریخ دیپلماسی را می‌خواندیم و رشته روابط بین‌الملل را نداشتیم، اظهار کرد: یعنی تاریخ تفکر اشرافیت متعلق به پادشاهان به افراد تدریس می‌شد و دیپلماسی پایگاه مردمی و رسانه‌ای نداشت و کمبود زیادی داشتیم و دکتر دهقانی این کمبود را حس کرد و وارد تألیف در این زمینه شد. بنده معتقدم که  اگر تئوری‌پردازی در روابط بین‌الملل وجود داشت هیچ‌گاه رضاشاه سقوط نمی‌کرد؛ چالش بنیادین فرهنگ، اقتصاد، انتظامی و عرصه‌های مختلف به خاطر نادیده گرفتن سیاست بین‌المللی است.

برخوردهای نامناسب و تنگ نظرانه

رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران بیان کرد: تنگناهای روابط بین‌الملل خیلی جدی است؛ یعنی اگر قاجار سقوط کرد چون شناخت دقیقی نسبت به سیاست بین‌الملل نداشت. چند روز قبل استادی نزد من آمد و گفت که گزینش بنده را رد کرده است. پیگیر شدم دیدم که وی مقاله‌ای را با نام «دولت اسلامی که اسلامی نیست» چاپ کرده است؛ این مقاله اتفاقا در مورد جمهوری اسلامی نیست و درباره داعش است ولی این استاد را رد کردند به خاطر این عنوان یعنی فرد گزینش‌کننده محتوای کتاب را نخوانده چنین کاری کرده است. دکتر دهقانی جزء اولین افرادی بود که وارد عرصه نظریه‌پردازی شد و کتاب نوشت و اثربخشی انتقال منابع دارند.

وی افزود: یکسری افراد مطالب کشورهای غربی را گرفته  و مقداری مطلب با آن مخلوط می‌کردند و به نام خودشان ثبت می‌کردند و افسوس می‌خوردیم که چرا افرادی که توانمند هستند نظریه خود را ارائه نمی‌کنند ولی آقای دهقانی فیروزآبادی چنین جسارت و شهامتی را داشت و نظریه در عرصه رواط بین‌الملل ارائه کرد.

سخنگویان وزارت خارجه به تکذیب و محکومیت بسنده نکنند

متقی گفت: سخنگوهای وزارت خارجه یا تکذیب و یا محکوم می‌کنند در حالی که سخنگوهای کشورهای دیگر مانند آمریکا یک ایده و درک را تئوریزه می‌کنند، آموزه به شهروندان و رسانه‌ها می‌دهند و آقای دهقانی این ویژگی را دارد. ایشان هم اراده علمی و هم اراده ساختاری دارد. بنده به ایشان عرض کردم هر قدر شما در عرصه علمی و فرهنگی، شکوفاتر می‌شوید مسئولیتتان کمتر می‌شود و این نشان می‌دهد قدر چنین افرادی را نمی‌دانیم.

وی افزود: نکته دیگر این است که ایشان درک عملکردگرایانه دارد؛ برخی تصور می‌کنند وی امام صادقی و جناح راستی است ولی درک وی عملگرایانه و  تفکر او ساختارگرایانه است.  

یادآور می‌شود، دهقانی فیروزآبادی، در سال ۱۳۷۴ در رشته علوم سیاسی، روابط بین‌الملل از دانشگاه بروکسل بلژیک فارغ‌التحصیل و الان استاد دانشگاه علامه طباطبایی است؛ وی معاون پژوهش و فناوری دانشگاه علامه، ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، رایزنی ایران در امارات، معاون همکاری‌های علمی وزارت علوم و مدیرگروه پردیس دانشگاه علامه طباطبایی را عهده‌دار بوده است.

وی همچنین عضو حقیقی شورای عالی کمیسیون ملی یونسکوی جمهوری اسلامی و عضو شورای تحول علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی و ... است.  وی نظریه‌پرداز برگزیده هشتمین دوره جشنواره فارابی برای فرانظریه روابط بین‌الملل در بهمن ۱۳۹۵ است. همچنین کتاب سیاست خارجی وی  در جشنواره فارابی مورد تجلیل قرار گرفت. ۱۷۰ مقاله و ۱۷ جلد کتاب از این استاد دانشگاه علامه طباطبایی باقی مانده است.