رونمایی از کتاب «مردم‌شناسی در روزگار جنگ سرد»

عطنا - جلسه رونمایی از کتاب «مردم‌شناسی در روزگار جنگ سرد» نوشته «دیوید اچ. پرایس» ترجمه «محسن بدره» و «روح الله گلمرادی» روز یکشنبه بیست و یکم اسفند به همت پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در این جلسه «جبار رحمانی» عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، «حسین میرزایی» عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، «بهروز روستاخیز» استادیار مردم‌شناسی و عضو پژوهشکده مطالعات و سیاست‌گذاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و «جواد نظری مقدم» مردم‌شناس به همراه مترجمان کتاب حضور داشتند. در ادامه، بخشی از مباحث مطرح شده در این نشست را می‌خوانید:

حاصل یک سندپژوهشی مفصل و هشداری به پژوهشگران علوم اجتماعی

محسن بدره، مترجم کتاب در ابتدای نشست برای معرفی این اثر گفت: کتاب مردم شناسی در روزگار جنگ سرد یکی از آثار مردم شناس برجسته دیوید اچ. پرایس است که در سال ۲۰۱۶ به نگارش درآمده است. این نویسنده دارای آثار متعددی در حوزه علوم انسانی به ویژه مردم‌شناسی است.

به گفته بدره، معمولا مساله علوم اجتماعی، شکل‌گیری و فرایندهای تبلور علوم اجتماعی، زمینه‌های سیاسی-اجتماعی و نهادهای دخیل در آن مساله‌ است که گاهی از منظر رشته‌ها و افرادی صورت می‌گیرد و ممکن است چندان ربطی به حوزه علوم انسانی نداشته باشد و به عبارتی از یک منظر بیرونی بررسی می‌شوند. گاه در این بررسی‌ها از منظر شرق‌شناسی و از زاویه شدیدتر از منظر تئوری توهم توطئه به موضوع نگریسته می‌شود. اما گونه‌ای از پژوهش‌ها و تحقیقات هستند که در زادگاه علوم اجتماعی یا کانون علوم اجتماعی تولید می‌شوند که کار دیوید پرایس هم از این نوع است. وی به عنوان یک مردم‌شناس، هم می‌نویسد و هم نقد می‌کند. علاقمند، پرکار و جدی است و با دغدغه پیشرفت علم مردم‌شناسی واقعی و اصیل کار می‌کند.

این مترجم عنوان داشت که این کتاب حاصل یک سندپژوهی مفصل است و از این حیث کار مستحکمی است.

گلمرادی دیگر مترجم این اثر هم اظهار داشت: این کتاب اگر چه در نوع خود یک مطالعه موردی به شمار می‌رود اما یک هشدار جدی هم به پژوهشگران علوم اجتماعی و نه فقط مردم‌شناسی می‌دهد و آن این است که خود را نسبت به آرمان‌ها و مردم متعهد بدانند. آن‌ها باید بدانند پژوهش‌هایشان برای چه کسی است و چه کسانی از آنها بهره‌مند خواهند شد. مردم شناسی همواره باید در پژوهش‌ها نگاه انتقادی خود را حفظ کند و با این نگاه به پدیده‌های مختلف بنگرد.

دلایلی که کتاب خواندنی است و دلایلی که مورد استقبال قرار نخواهد گرفت

جواد نظری مقدم در نقد و بررسی کتاب گفت: این کتاب به چند دلیل خواندنی است. یک دلیل به خاطر خود نویسنده است. زیرا پرایس یک شخصیت شاخص و برجسته خصوصا در علم مردم‌شناسی است. دوم این که وی در این کتاب ۱۸ تا ۲۰ هزار سند مطالعه کرده‌است تا نشان دهد حوزه علوم اجتماعی پیوند عمیقی با نهادهای امنیتی خصوصا از سال‌های پس از جنگ جهانی دوم داشته است. دلیل سوم اهمیت خواندن کتاب به خاطر مترجمان کتاب است. محسن بدره از جمله کسانی است که با رویکرد مساله‌محور به دنبال مسائل و ارائه راه حل برای آنها می‌رود و همین رویکرد سبب شده وی به ترجمه این کتاب روی آورد.

وی افزود: اما نکته دیگری که باید در خصوص کتاب گفت این است که این کتاب و نظایر آن متاسفانه دیده نخواهند شد و مورد استقبال قرار نخواهند گرفت. زیرا بسیاری از ذهنیت‌ها و باورهایی را که جامعه علمی بدان خو گرفته با چالش رو به رو می‌کند. برای مثال ذهنیت متداول در مورد توسعه‌نیافتگی ایران و جوامعی نظیر ایران در تاریخ استبدادی نهاده شده است و از این رو رویارویی با این گفتمان کار بسیار سختی است. این کتاب از آنجایی که می‌تواند مفروضات شکل گرفته در ذهن ما را دچار چالش کند، دیده نخواهد شد.

پژوهش مردم‌شناسی مثل راه رفتن بر لبه تیغ

جبار رحمانی سومین سخنران اظهار داشت: کتاب از نظر ویراستاری و ترجمه، خوب، دقیق و روان است. اما حتما باید برای آن نمایه‌سازی انجام شود. دیوید پرایس نکته ظریفی در کتاب خود بیان کرده و آن این است که معمولا از همه پژوهش‌ها در سیاست‌ها استفاده نمی‌شود و معمولا کتاب‌هایی از این دست کمتر دیده می‌شوند.

این استاد دانشگاه افزود: با خواندن این کتاب می‌توان به این نکته پی برد که چگونه از متخصصان در کاربست‌های امنیتی می‌توان استفاده کرد. همچنین نهادهای امنیتی را می‌توان متوجه کرد که نسبت به مسائل بین‌المللی آگاهانه‌تر بیاندیشند.

بهروز روستاخیز نیز در معرفی و نقد کتاب گفت: همانطور که می‌دانیم تاریخ علم یک حوزه واقعا جذابی است و این اثر از این حیث که می‌تواند در قلمرو تاریخ علم محسوب شود، کتاب در خور و خوبی است. این کتاب باب تازه‌ای را در مباحث مردم‌شناسی ایران باز می‌کند که حتی در مباحث درسی هم جای پرداختن به آنها است.

وی ادامه داد: یکی دیگر از جنبه‌های مثبت کتاب، ویژگی انذاردهنده آن است. انذار نسبت به اینکه کار و پژوهش مردم‌شناسی درست مثل راه رفتن بر لبه تیغ است. یعنی دستاوردهای یک مردم‌شناس ممکن است علیرغم میل باطنی‌اش مورد سوء استفاده نهاد قدرت قرار گیرد و برای مردمی که یک مردم‌شناس به آن‌ها نفوذ کرده است، مخاطراتی به همراه داشته باشد. این اثر را بصیرت‌بخش برای پژوهشگران تازه‌کار می‌دانم تا هوشیاری و مراقبتی نسبت به دستاوردهای پژوهشی داشته باشند.

به گفته روستاخیز ادامه، در طول ۱۰۰ سال گذشته که از تاریخ شکل‌گیری مردم‌شناسی در دانشگاه تهران می‌گذرد، شاهد استقرار شایسته این علم در ایران نیستیم. به عبارتی کار پژوهشی در این حوزه به اندازه کافی صورت نگرفته است. بنابراین در این شرایطی که با پایه نظری نحیف رو به رو هستیم، احساس می‌کنم این اثر می‌تواند اثری بسیار خاص در این حوزه باشد.

از اتنولوژی تا انتروپولوژی

حسین میرزایی، آخرین سخنران نشست در نقد و معرفی کتاب گفت: باید بپذیریم که بخشی از تاریخ مردم‌شناسی در خدمت استعمار بوده است. برای مثال نقش مسیونرها برای استعمار در این راستا بود. به عبارتی تا جنگ جهانی دوم ادبیات تولید شده در این حوزه در خدمت استعمار بود. همچنین در این علم هم مانند سایر علوم از روش علوم طبیعی استفاده می‌شد. یعنی مردم به مثابه یک ابژه و پدیده خارجی مطالعه می‌شدند. کم کم در طی زمان عنوان اتنولوژی که برای این علم به جهت مطالعه قبایل مختلف انتخاب شده بود جایش را به انتروپولوژی یعنی انسان شناسی داد یعنی علم مطالعه مردم یا به عبارتی مطالعه انسان برای انسان.

وی سخناش را اینگونه خاتمه داد: این کتاب باید برای جامعه ایران یک اثر برجسته باشد زیرا ما یک غفلت بزرگ از مردم‌شناسی در ایران داریم. مردم‌شناسی از بدو تاسیس در دانشگاه تهران یک گروهک بود زیرا نقش مردم‌شناسی آن طور که باید شناخته نشده است. در حالی که ایران داعیه‌دار تمدن است و می‌خواهد به نگاه تمدنی خود بازگردد. بنابراین این کتاب باید نقطه اتکای ما باشد.