تأملی درباره مفهوم خشم معقول

عطنا - محور اصلی یادداشت حاضر بر پایه کلام مبارک امام هادی (ع) مبنی بر "من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره" سامان پذیرفته است. با یادآوری ترجمه بیان آن حضرت با عنوان "هر کس که در خود احساس شخصیت اخلاقی نکند از شر او در امان مباش"، تلاش عمده نوشتار پیش روی مصروف به نشان دادن پاره ای رئوس قابل برداشت از بیان مذکور در مقام تعامل فردی و اجتماعی با دیگران در اجتماع است.

*«اخلاق دشمنی»* به مثابه فرع بر *«اخلاق دوستی»* از جمله دلالت های رفتاری قابل برداشت از کلام یاد شده فوق الذکر است. ما در مقام دشمنی با دیگران، در مقام قهر و اختلاف با دیگران مجاز به هر بیان و رفتاری نیستیم؛ کما این که وجود مناسبات صمیمیت و دوستی، پاسداشت اخلاق و الزامات برآمده از آن را منتفی نمی سازد. با عنایت به مقدمه فوق، می توان گفت همان گونه که اصل بر صدق، دوستی و تعاون ذیل عنصر مبارک اخلاق است، استثنائاتی هم چون قهر و تقابل، تخاصم و افتراق (به مثابه شرور بعضا" اجتناب ناپذیر) نیز لازم است به طریق مشابه مبتنی بر عماد اخلاق سامان پذیرند.

متأسفانه در اکثر اوقات و در عالم واقع، شرایط این گونه نیست. کم و بیش بیشتر در مناسبات خرد و کلان جامعه شاهد این واقعیت تلخ هستیم که اختلافات بین افراد و گروه ها کمتر به همدلی و وفاق منتهی می شود؛ به احتمال زیاد، در این قبیل موارد، افراط طرفین نزاع در عقده گشایی های هیجانی و لحظه ای، تلاش بی فرجام برای غلبه بر دیگری به هر قیمت و وسیله ممکن، و پیروز نشان دادن خود و بازنمایی ناموجه و غیر منصفانه دیگری، مسیر احیاء و بازگشت به صلح گرم و تألیف قلوب و وفاق را به امری قریب به محال بدل ساخته است. *انصاف در دشمنی*، برخورد متقابل به عنوان آخرین راه متصور، با محوریت مطلق عنصر عدالت، خیرخواهی تام و غیر مشروط، حتی برای دیگر طرف دعوا، عدم مصادره به مطلوب و سوء استفاده از مناسبات پیشین دوستی، و در یک معنا *«اندازه نگه داشتن»* از جمله ابن مواردند که از آن ها می توان با عنوان مؤلفه های *«خشم معقول»* یاد نمود و آن ها را تسامحاً مرادف با «اخلاق دشمنی» در نظر گرفت.

مفروض به ملاحظه مؤلفه های فوق الذکر در تعاملات اجتماعی؛ اولاً مناسبات دوستی از ثبات و مانایی بیشتر برخوردار خواهند بود؛ ثانیاً مفروض به بروز اختلاف، امکان اصلاح ذات بین و پایان بخشیدن به شرایط قهر و افتراق به مراتب سهل الوصول تر می گردد.