روابط برد- برد میان ایران و روسیه

عطنا - چند ماهی از بزرگترین قرارداد تجاری تاریخ ایران در حوزه صنعت نفت و گاز مابین ایران و روسیه می‌گذرد. قراردادی که از آن به عنوان گامی دیگر مابین دو کشور در جهت ساخت و ایجاد ساختارهای جدید انرژی در جهان نام برده می‌شود. تفاهم نامه ای که به ارزش 40 میلیارد دلار مابین شرکت نفت ملی ایران و شرکت گازپروم روسیه منعقد شد.

توسعه میادین گازی کیش و پارس شمالی، توسعه میدان پارس جنوبی، توسعه شش میدان جدید نفتی، افزایش سوآپ گاز و فرآورده های گازی، تکمیل پروژه‌های مختلف گاز طبیعی مایع (LNG)، احداث خطوط لوله صادرات گاز و همچنین سایر همکاری‌های علمی و فناوری از مهمترین نکات برجسته این تفاهم نامه بوده است. در میان موارد ذکر شده، سرمایه گذاری روسیه در میادین نفت و گاز ایران که پس از اعمال تحریم‌های یک‌جانبه ‌‌‌از سوی ایالات‌متحده، برای تهران به امری حیاتی بدل شده است نیز به چشم می‌خورد.

چندی پس از امضای این تفاهم‌نامه بود که محسن‌خجسته‌مهر مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران خبر از آغاز به کار شرکت های روسی در دو میدان نفتی ایران داد.

آورده روس‌ها برای صنعت نفت ایران

پس از شروع درگیری‌ها در اوکراین و تغییر در معادلات سیاسی و اقتصادی جهان که بیشترین تاثیر را بر اقتصاد روسیه و بخش نفت‌وگاز این کشور گذاشت، کرملین در سیاست‌های حوزه انرژی خود بازنگری اساسی انجام داد. براین اساس قطع روابط با شرکت‌های سرمایه‌گذار غربی در پروژه‌های توسعه میادین نفت‌و‌گاز و همچنین بازتعریف نگاه به شرق و پیدا کردن مشتریان و شرکای جدید در دستور کار تصمیم‌گیران وزارت انرژی روسیه قرار گرفت.

بر اساس همین‌رویکرد، ایران که یکی از قطب‌های اصلی تولید انرژی‌های فسیلی در جهان شناخته می‌شود به‌عنوان یکی از شرکای استراتژیک روسیه در بخش‌ سرمایه‌گذاری و ایجاد قطب‌بندی‌های جدید در بازار انرژی انتخاب شد.

در نوامبر 2021، شرکت نفتی لوک اویل روسیه در بخش خصوصی آمادگی خود را برای بازگشت به مذاکرات در مورد پروژه های نفتی ایران اعلام کرد. اما در آن زمان موضوع تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی همچنان مطرح بود و شرکت‌های نفتی روسی از ترس تحریم‌ها سرمایه‌گذاری در بخش‌های نفت و گاز ایران را دارای چشم‌اندازی روشن نمی‌دیدند. اما اکنون پس‌از شروع تحریم‌های شدید آمریکا و متحدان غربی آن در بخش نفت و گاز روسیه، تغییر استراتژی‌های کلان در بخش انرژی روسیه و همچنین به دلیل تغییر در کادر رهبری لوک اویل، در ماه‌های اخیر مذاکرات این شرکت با شرکت نفت و گاز ایران به مرحله کاملا جدیدی رسیده است. در ادامه همین‌روند پروژه‌های بسیاری با شرکت‌های روسی از جمله گازپروم تعریف شد که به دلیل محرمانه بودن از بسیاری از آن‌ها نام برده نشده است.

اما می توانیم بر اساس اسناد، پروژه هایی را در نظر بگیریم که قبلا موضوع بحث میان دو طرف بوده است. در سال 2011، به دلیل تحریم ها علیه ایران، لوک اویل از پروژه مشترک با استات اویل نروژی (اکینور کنونی) خارج شد. این پروژه شامل توسعه نفت در میادین آذر و چنگول ایران بود.

چنگول در ۸۰ کیلومتری شمال غربی دهلران در استان ایلام و در نزدیکی مرز با کشور عراق قرار دارد. این میدان در سال 1999 کشف شد، اما بنا به دلایلی توسعه نیافته است. ذخایر نفت در میدان چانگول بیش از 2 میلیارد بشکه است. تولید نفت در این منطقه می‌تواند تا 50 هزار بشکه در روز باشد.

همچنین میدان آذر که در منطقه اناران قرار دارد، دارای برآورد حجم احتمالی ذخایر نفت در حدود 400 میلیون بشکه  است. حجم تولید روزانه این میدان نفتی می‌تواند تا 30 هزار بشکه در روز باشد. این میدان در یکی از پیچیده ترین سازه‌های زمین شناسی قرار دارد، بنابراین انجام عملیات فن‌آوری در آنجا بسیار دشوار است از همین‌روی استقاده از تکنولوژی شرکت‌های روسی در زمینه استفاده حداکثری از منابع این میدان ضروری به‌نظر می‌رسد.

در دسامبر 2016، گازپروم  تفاهم نامه‌ای را با شرکت ملی نفت ایران امضا کرد که بر اساس آن امکان مطالعه دو رشته میدان نفتی در ایران  با نام‌های چشمه خوش و چنگول پیش‌بینی شده بود. چشمه خوش میدان نفتی بزرگی در غرب ایران در استان ایلام و در مرز با عراق است. این میدان نفتی در سال 1354 شروع به فعالیت کرد. همچنین می‌توان به دو مخزن نفتی آسماری و بنگستان در خوزه نفتی مارون خوزستان اشاره کرد که در حال حاضر حجم تولید نفت پیش بینی شده در آن‌ها 18 هزار بشکه در روز است.

لوک اویل  همچنین علاقه مند به توسعه میادین نفتی آب تیمور و منصوری بود. براساس برآوردهای اولیه، هر میدان بیش از یک میلیارد تن ذخایر زمین شناسی دارد. لوک‌اویل تولید نفت در هر میدان را 140 هزار بشکه در روز تخمین زد.

بر اساس داده های منابع موجود، اکنون می‌توان پنج پروژه با مجموع تولید تقریباً 380 هزار بشکه در روز را در نظر گرفت که البته این مقادیر شامل پروژه‌های جدید که در تفاهم‌نامه شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم منعقد شده  نمی‌باشد. درحال حاضر این احتمال وجود دارد که تولید نفت در روسیه پس‌از دور تازه تحریم‌های اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده و مشکلات لجستیکی کاهش چشم‌گیری داشته باشد. کشورهای غربی تلاش خواهند کرد تا میزان حجم کاهشی بازار را با حجم اضافی 648 هزار بشکه در روز از کشورهای اوپک جایگزین کنند. در این بین  ‌حجم سرمایه‌گذاری و فناوری پیشرفته شرکت‌های روسی در استخراج و توسعه میادین نفتی می‌تواند به ایران در جایگزینی حجم از دست رفته بازار در سال‌های پس از تحریم‌های آمریکا کمک کننده باشد.

آورده ایران برای روسیه

در شرایط فعلی یعنی پس از شروع تحریم‌های بی‌سابقه روسیه توسط ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا به بهانه انجام عملیات ویژه این کشور در اوکراین، نگاه روسیه به روابط با ایران تغییرات گسترده‌ای داشته است. اکنون ایران برای روسیه به مثابه کلید حل بسیاری از بحران‌های ناشی از تحریم‌هاست.

پس از دیدارهای انجام شده میان سران دو کشور در بالاترین سطوح به نظر می‌رسد ایران آماده انتقال تخصص خود به روس‌ها یعنی «هنر فرار از تحریم(دور زدن تحریم‌ها)» است.

جمهوری اسلامی سال‌هاست که تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن و کوچک کردن اقتصادش را با ساختن دنیای موازی از شرکت‌های با ماهیت غیر ایرانی و همکاری با بانک‌های خارجی از جمله مؤسسات مالی بزرگ مستقر در اروپا و آمریکا که شرکت‌های ایرانی برای فرار از کنترل‌ها و رفتارهای بین‌المللی از آن‌ها استفاده می‌کنند ناکام گذاشته است.

در حالی که اکنون روسیه با انزوای فزاینده بین‌المللی بر سر جنگ در اوکراین مواجه است، مسکو با درخواست از تهران در زمینه آموزش راهکارهای دور زدن تحریم‌ها، به خصوص در حوزه صادرات نفت و گاز سعی در کم اثر کردن آثار و تبعات تحریم‌های سنگین غرب بر اقتصاد این کشور داشته است.

اگر مسکو موفق به کپی برداری از سیستم ایران شود، می‌تواند امیدوار باشد که تاثیر بسیاری از تحریم هایی که با آن روبه رو است، به ویژه در بخش نفت و گاز، که ستون فقرات اقتصاد آن کشور را تشکیل می‌دهد، کاهش دهد. چنین فرآیندی به ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، انعطاف بسیار بیشتری در مواجه با تحریم‌ها و همچنین  زمان بیشتری می‌دهد تا با حفظ جریان درآمد نفتی، به ایجاد توازن در اقتصادی کشور و تامین مالی عملیات ویژه در اوکراین ادامه دهد.

از سوی دیگر صادرات نفت خام روسیه از ماه دسامبر 2022 با تحریم کامل کشورهای اروپایی مواجه شده است. اما ایران می‌تواند مانند یک در پشتی و یا یک راه فرار برای اقتصاد روسیه عمل کند. تهران و مسکو می‌توانند با یک قرارداد «سوآپ» نفتی مشگل صادرات نفت روسیه در تا حد بسیاری برطرف کند. ایران نفت روسیه را در بنادر شمالی خود یعنی در دریای کاسپین تحویل می‌گیرد و مابه‌ازای آن را در جنوب با نفتگش‌های خود به مشتریان نفت روسیه می‌فروشد و نفت روسیه را در داخل تصفیه و به مصرف می‌رساند. اابته در این مسیر مشکلاتی از جمله  نقد شوندگی پول قروش نفت به دلیل تحریم هردو کشور وجود دارد.

علیرغم سطح قیمت فعلی نفت روسیه که بدلیل تحریم‌ها این کشور، مسکو مجبور به ارائه تخفیف‌های گسترده بر روی قراردادهای جدید نفتی خود شده است، کارشناسان بازار نفت اغلب به این نکته اشاره می‌کنند که از دست ندادن سهم بازار و از دست ندادن حجم واقعی نفت عرضه شده نیز  برای روسیه مهم است. و در این راستا همکاری با ایران می‌تواند برای روسیه مثمرثمر باشد.

ایران سرمایه گذاری و فناوری از روسیه دریافت خواهد کرد و مسکو قادر خواهد بود حجم کلی تولید نفت را با کاهش احتمالی آن در روسیه حفظ کند. بنادر ایران و تجربه این کشور در تحویل نفت تحت تحریم به روسیه اجازه می دهد تا سهم بازار خود را حفظ کند و صادرات به مناطقی را که از تحریم حمایت نمی‌کنند، افزایش دهد.

سخن آخر

در آخر باید به این نکته تیز اشاره کرد، که درست است بعد از شروع بحران اوکراین چین و هند به‌عنوان بزرگ‌ترین شرگای تجاری و سیاسی روسیه در عرصه بین‌المللی شناخته می‌شوند ولی روس‌ها این نکته را در نظر دارند که در رابطه خود با دو غول اقتصادی جهان بسیار محطاطانه برخورد کنند تا از وابستگی اقتصادی روسیه به پکن و دهلی جلوگیری به‌عمل آوردند. اما از سوی دیگر از نظر سیاست‌مداران کرملین مدیریت ایران و کشوری مانند ترکیه برای مسکو راحت‌تر است همچنین دلیل دیگر جذابیت ایران برای پوتین این است که تهران به مسکو برای حل برخی پرونده‌های بین‌المللی خود نیاز دارد.

نویسنده: دکتر مهدی تبریزی، کارشناس مسائل قفقاز