مراسم آشتی‌کنان در شب یلدا/ چله بزرگ و چله کوچک چیست؟

عطنا - پژوهشگر تاریخ عمومی ایران در مورد مراسم شب یلدا گفت: از گذشته تا به امروز در دورهمی های شب چله، مراسم آشتی کنان بین افراد خانواده و فامیل برگزار می شده است. یلدا واژه ای سریانی است که وارد زبان فارسی شده و طبق فرهنگ غالب در رسانه ها از این واژه استفاده می شود هرچند که در اکثر نقاط ایران هنوز هم به شب چله معروف است و به دو قسمت چله کوچک و چله بزرگ تقسیم شده که آغاز چله بزرگ مصادف با آغاز زمستان است.

این استاد دانشگاه افزود: در مناسبت های ملی و مذهبی تاریخ ایران باستان و حتی پس از اسلام، عدد چهل مورد احترام عموم مردم بوده آن چنان که مراسمی از قبیل چهلم که برای افراد متوفی می گیرند و یا آیین چهل منبران که زنان در ماه محرم نذر می کردند که به چهل منبر بروند.

خلعتبری گفت: شب چله در مناطق مختلف ایران با گویش های متفاوت تلفظ می شود. از جمله در گیلان به عنوان «چله شو»، در مازندران به نام «گته چله» و در کازرون به نام «چله گتو» از آن یاد می کنند و حتی در ادبیات عامه نیز ما واژه چله را داریم که به صورت شعر استفاده شده و در مراسمی از جمله حافظ خوانی، آواز خوانی، شاهنامه خوانی، فال حافظ و ... شعرها و ترانه هایی برگرفته از واژه چله خوانده می شده که از آن جمله در شهر کازرون این گونه آواز می خواندند: «عمو چله آمد، کلاه به کله آمد، عمو چله حالتان، احوال آن کلاهتان». و یا در منطقه خمین اراک این آواز را می خواندند: « گردونه سال چرخیده، باز شب چله اومده، مادر شب ها اومده، باز شب چله اومده، هندونه از راه اومده، باز شب چله اومده، انجیر و خرما اومده، باز شب چله اومده». امیری خوانی هم در برخی نقاط مازندران مرسوم است که اشعاری به صورت دو بیتی از امیر پازواری از شعرای محلی آن منطقه در شب چله خوانده می شود. همچنین در گلپایگان رسم بر این بوده که شاهنامه خوانی حتما باید در شب چله انجام می گرفته است.

پژوهشگر تاریخ عمومی درباره بازی های مرسوم این شب خاطرنشان کرد: بازی های محلی بسیار جذاب و زیبایی در ایران داشتیم. یکی از بازی ها که بیشتر مورد علاقه جوانان و نوجوانان بود «گدله بازی» بود. به این صورت که جوراب بلندی را انتخاب و در جورابی دیگر سکه ای پنهان می کردند. گروه مقابل باید سکه را پیدا می کرد و اگر بازی را می باخت با آن جوراب بلند به کف پایش می زدند. همچنین بازی های دیگری از قبیل فنجان بازی، انگشتر بازی که تقریبا شبیه بازی گل یا پوچ بود.

خلعتبری درباره خوراکی های شب چله توضیح داد: در بسیاری از مناطق که از کرسی استفاده می کردند رسم بر این بوده که همه اعضای خانواده، منزل یکی از بزرگان فامیل (پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ) جمع شده و هر یک از مهمانان یکی از خوراکی های شب چله را به منزل میزبان می برد. همه تنقلات و میوه و آجیل را روی صفحه کرسی می گذاشتند که این خوراکی ها به عنوان «شب چره» معروف بوده است.

وی گفت: در سالهای گذشته یخچال وجود نداشت بنابراین مردم سعی می کردند میوه ها را با روش هایی خاص نگهداری کنند تا برای شب چله سالم بماند بنابراین در برخی از مناطق از جمله خراسان انگور و انجیر را استادانه در خاک نگه می داشتند تا شب چله تر و تازه بماند.

این استاد دانشگاه با اشاره به یکی دیگر از آیین های شب چله افزود: شال اندازی در ایام نوروز و شب چله در برخی مناطق رسم بوده است. در خرم آباد لرستان این آیین را با خواندن شعر انجام می دادند: (امشب اول قهاره، خیر ز خونه ت بباره، نون و پنیر و شیره، کیخا خونه ت نمیره)

وی ادامه داد: در روزگاران قدیم که برق وجود نداشت محلی در خانه به نام نورگیر بود. فردی که خواستگار دختری می شد و از گفتن خواسته اش خجالت می کشید در شب چله شالی را پر از آجیل و نقل می کرد و از نورگیر به داخل خانه دختر می انداخت. اگر صاحبخانه موافق این ازدواج بود چیزی درون شال می گذاشت و شال را به خواستگار پس می داد و چنانچه ناراضی بود شال را پیش خود نگه می داشت.

پژوهشگر تاریخ عمومی درباره قصه های شب چله خاطرنشان کرد: قصه های مربوط به این شب بسیار است. قصه معروف آجیل مشکل گشا نیز از قصه های معروف شب چله است. در واقع فلسفه شب چله این است که بلندترین شب سال را برای برگزاری آیین و جشن در فرهنگ مردم ایران داریم. شبی که دورهمی ها حول محور خانه و خانواده است و بزرگترها سعی می کنند با خاطره گویی به انتقال تجربیات خود به دیگر اعضای خانواده بپردازند و از همه مهمتر اینکه در این شب با واسطه گری بزرگترها، کدورت بین فامیل برطرف و مراسم آشتی کنان به راه می انداختند. حتی آنان که در تدارک عروسی بودند شب چله ای برای عروس می بردند و خوراکی های شب چله و هدایایی را در سینی می گذاشتند تا تقدیم خانواده عروس شود و البته این رسم همچنان در میان برخی مناطق از جمله خراسان مرسوم است.

خلعتبری یادآور شد: مردم برخی شهرها و روستاهای ایران سعی کرده اند مانند گذشته سنت ها را پاس بدارند بنابراین هنگامی که وارد مهمانی می شوند سبدی را در نظر گرفته اند و موبایل و سایر وسایل ارتباطی را در آن قرار می دهند تا در دورهمی ها تمرکز مهمان و میزبان برگزاری آیین و سنن باشد.