بررسی جریان های اسلامی ترکیه از سعید نورسی تا فتح الله گلن

عطنا - کمالیست ها با جنبش های ترک اسلامی کاری کردند تا آن ها منزوی شوند و از این رو کار جمعی و سازمانی نتواستند انجام دهند. از دهه 60 شاهد خوانش گروه های جدیدی از اسلام تحت عنوان اسلام فردی یا ایمان محور هستیم. سیستم کمالیستی آتقدر شاخ و برگ اسلامی ها را زده می زند که آن ها در مسائل فردی توان خود را بگذارند و به اسلام سیاسی گرایشی پیدا نکنند.

بنابراین جنبش های اسلامی چون چاره ای جز حرکت در چارچوب قانون نداشتند مجبور بودند که در مسیر قدرت حاکم حرکت کنند. آن ها سعی کردند بین ناسیونالیسم ترکی و اسلام گرایی ارتباط برقرار کنند و همین امر باعث شد تا اسلام گرایی در ترکیه با کشوری همانند مصر متفاوت گردد. اسلام گرایی در ترکیه بصورت سازماندهی شده همانند اخوان المسلمین نبودند و متفکران سرشناس نداشتند. جنبش های اسلامی در ترکیه بجای خط مشی مسلحانه به سمت درون گرایی در دولت های سکولار رفتند تا بتوانند در صورت بررسی و ارائه راهکار برای بحران ها در دولت، مردم را مشتاق کنند تا به سوی آن ها تمایل پیدا کنند. پس بجای مشی مسلحانه به سمت مشی مشارکت جو رفتند تا به نوعی بتوانند در قدرت سهیم باشند. بنابراین گروه های اسلامی بخاطر اینکه به حیات خود ادامه دهند، با خط مشی جدید به فعالیت خود ادامه دادند.

سعید نورسی؛ بدیع الزمان ترکیه

یکی از کسانی که در ترکیه جدید موثر بوده سعید نورسی است که دوره زندگانی او را به 3 بخش می توان تقسیم کرد. سعید اول، سعید دوم و سعید سوم که هر یک از این دوره ها با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است و از طرفی بخاطر اینکه وی صاحب فکر بوده او به بدیع الزمان معروف می شود و هم دوره ترکیه عثمانی و هم صوفی را مورد نقد قرار می دهد. ایشان معتقد است: (( نه میخواهیم در گذشته باقی بمانیم و نه اصول خود را فراموش کنیم)). از این رو نورسی در صدد ارائه تفسیر جدید از قرآن که تجارب بشری و نیازهای انسان های قرن 21 را برطرف کند و آمیخته ای از علم مدرن با علوم اسلامی باشد، مجموعه ای را با نام ((رساله نور)) تنظیم می کند، که عمده نظر وی از این رساله، همسویابی میان علوم اسلامی و علوم مدرن و همچنین طرفداری از مشروطه اسلامی در برابر نظام استبدادی است.

نورسی؛ ترویج اسلام فردی همسو کردن علوم اسلامی با علوم مدرن

در دوره دوم زندگانی نورسی که با ایجاد جمهوری ترکیه مدرن مصادف می شود، وی معتقد است که باید کاری کرد تا بجای اینکه در سطح دولت نفوذ ایجاد شود، برای آگاهی مردم در سطح فردی اثرگذاری آغاز شود و برای این مهم تغییر فردی را بر تغییر سیاسی ترجیح می دهد. وی برای آغاز یک جنبش فرهنگی با اثرگذاری در سطح مردم، تئوری اسلام فردی، اسلام ایمان محور را مطرح می کند که به مراتب با مشی مسلحانه گروه های مسلمان سایر کشورها تفاوت دارد.

اما در دوره سوم ترکیه وارد فراگیری جنبش نورسی میگردد چرا که وی وارد فاز سیاسی شده و طرفدار حزب دموکرات می شود و سعی می کند در مقابل قدرت رسیدن کمالیست ها بایستد. نورسی که جنبش متن محور را با تکیه بر متن های مجموعه ی خود بنام ((رساله نور)) بنیان نهاد، مردم ترکیه را به سوی آشنایی با نگاه اسلام گرایانه اش هدایت کرد.

فتح الله گلن؛ اعوذ بالله من الشیطان و السیاسه

فتح الله گلن بعنوان کسی که افکار سعید نورسی را دنبال می کرد، جماعت گلنی ها را امروز در ترکیه که به جنبش خدمت هم معروف است، هدایت می کند. تعداد زیادی از گلنی ها به جرم کودتا در حال حاضر در زندان هستند. برخی الگوی سیاست داخلی و خارجی ترکیه را محصول همین متفکران می دانند. پس از کودتا دهه 80  دولت بخاطر اینکه گروه گلنی ها را در برابر گروه چپ قرار دهد کمی دست آنان را باز می گذارد و در نتیجه جماعت گلنی ها امروز در ترکیه بیش از 800  پایگاه آموزشی و فرهنگی، چندین شبکه تلویزیونی، روزنامه و موسسه اقتصادی را دارا می باشند.

فتح الله گلن پس از اینکه بواسطه ی کودتا دهه 80 کمی در عموم مردم ریشه می دواند، در یک سخنرانی در اواخر دهه 90 به انتقاد از شورای امنیت می پردازد که این موضوع خشم ارتش را روشن می کند. وی در این سخنرانی از طرفدارانش می خواهد تا برای تغییر ماهیت نظام سیاسی ترکیه باید گام به گام و بدون سر و صدا اقدام کنند. گلن پس از این سخنرانی از ترکیه خارج و به آمریکا می رود و از آنجا جماعت گلنی ها را هدایت می کند. شاید مهم ترین تفکر گلن که بر روی مردم اثرگذار بود، تعریف متفاوت از اسلام با توجهی به اسلام سکولار می باشد که نتیجتا اندیشه ی وی در ترکیه، اسلام فرهنگی به جای نگاه سیاسی است. فتح الله گلن با جمله معروف خود: (( اعوذ بالله من الشیطان و السیاسه)) نگاهی متفاوتی به اسلام سکولار با نظام سکولار دارد و می گوید اسلام نباید در حوزه فردی باشد و باید در حوزه عمومی هم وارد گردد.

جماعت گلن و تفکر جامعه ترک بزرگ

فتح الله گلن در حوزه سیاست خارجی، اتحاد با کشورهای آسیای مرکزی بجای اتحاد با کشورهای عربی را در سر می پروراند. بی ربط نیست که بگوییم در حال حاضر سیاست خارجی ترکیه هم بر مدار تفکر ایشان در این زمینه استوار است. گلن معتقد به جامعه ترک بزرگ است و از این رو فعالیت سیاسی، امنیتی و اقتصادی ترکیه درسطح قفقاز به دلیل اشتراکات موجود بسیار ملموس می باشد. فتح الله گلن با عدم نگاه به اسلام سیاسی و عدم تشکیل دولت اسلامی، در واقع یک نگرش سکولاریسم آنگلوساکسونی دارد که معقتد به یک همزیستی افراد دین گرا با سایرین می باشد. بنابراین افکار گلن در یک مدار مشخص با عنوان عدم دخالت دولت در دین مردم و عدم دخالت اسلام در امورات دولت می چرخد.

گرایشات نوعثمانی فتح الله گلن

گرایشات فتح الله گلن به نوعثمانی معروف است که عمده سیاست های داخلی و خارجی ترکیه را پایه گذاری کرده است. با توجهی که جماعت گلنی ها به ناسیونالیسم ترکی و اسلام آناتولی دارند، می توان آن را به ناسیونالیسم عثمانی تشبیه کرد که اسلام عثمانی شهری را با اسلام عربی قبیله ای جدا می کند. همانطور که اشاره شد گلنی ها بدنبال نهاد خلافت نیستند ولی شیوه ی مدیریت عثمانی را دنبال می کنند.

منتقدان فتح الله گلن

دو گروه اسلام گرایان و لائیک ها، فتح الله گلن را نقد می کنند. لایئک ها بر این عقیده اند که گلن دنبال احیای خلافت عثمانی است و اسلام گرایان معتقدند که گلنی ها نشانه ای از اسلام گرایی نداشته و برداشت تقلیل گرایانه از اسلام در جهت منافع خود دارند و نتیجتا آمریکا است که گلن را هدایت می کند.

تغییر نگرش حزب رفاه ترکیه در پوششی جدید

انحلال حزب رفاه در سال 1998 که به حکم قانون اساسی به دلیل فعالیت مستقیم و مشخص در حوزه اسلام سبب شد تا آنانی که گرایشات اسلامی داشتند با پوششی دیگر با نام حزب عدالت و توسعه وارد میدان سیاسی ترکیه شده و روند اسلام گرایی در این کشور را با تحولاتی مواجهه کنند. (البته گفتنی است پس از انحلال حزب رفاه، حزب فضیلت روی کار آمد که این حزب هم مجددا در سال 2001 به رای دادگاه منحل گردید.)  ابداع حزب عدالت و توسعه در واقع دموکراسی محافظه کارانه در سیاست داخلی و تفکر نوعثمانی را در سیاست خارجی ترکیه وارد فاز عملیاتی کرد. عملا باید گفت که حزب عدالت و توسعه از آرمان هایی که در حزب رفاه دنبال می کرد کوتاه آمد و تفکرات ضدکمالیستی را کمی منعطف کرد و واکنش کمتری نسبت به گروه های اسلامگرا داشت چرا که نمی خواست به سرنوشت حزب رفاه دچار شود. این حزب معتقد است اگر بخواهد همانند سایر گروه و احزاب اسلامی قدیم در ترکیه عمل کند، در رساندن ترکیه به عضویت در اتحادیه اروپا موفق نخواه بود.

همانطور که گفته شد پس از انحلال حزب رفاه و فضیلت، اسلام گرایان دو گروه را تشکیل دادند. حزب سعادت  به رهبری رجایی کوتان که سنت گرایان بودند و حزب عدالت و توسعه که اسلام گرا بودند و آنان را عملا اردوغان هدایت می کند. گروه های اسلام گرا نظیر حزب عدالت و توسعه بر این باور بودند که تغییر بی فایده است و هر تلاشی که برای تغییر ایجاد شده، توسط ارتش و مخالفان برچیده شده است. این نگاه نو نگرایانه جامعه را به سمت صندوق رای حزب عدالت و توسعه کشاند  و این حزب از این رو اقبال عمومی را کسب کرد. این حزب که با نگاه اصلاح طلبانه وارد عرصه ی سیاسی ترکیه شده بود، در مرحله ی بعد وارد تغییر قانون اساسی و تغییر سیستم اجرایی از نخست وزیری به ریاست جمهوری شد.

عوامل قدرت گیری حزب عدالت و توسعه

یکی از عوامل به قدرت رسیدن ترکیه، عدم تمایل اکثریت مردم نسبت به ادامه تصاحب قدرت در دست کمالیست ها و ناسیونالیست ها می باشد. از آنجایی که احزاب گذشته در کنترل و مدیریت اقتصادی ترکیه ناتوان بودند و همچنین فسادهای اقتصادی و سیاسی در بدنه ی خود داشتند، مردم بدنبال ناجی جهت خروج از این وضعیت بودند. نکته دیگر عوامل قدرت گیری حزب عدالت و توسعه میتواند شخصیت کاریزماتیک عبدالله گل و اردوغان برای مردم ترکیه باشد.

سیاست داخلی حزب عدالت و توسعه و ویژگی ها

استقرار و ایجاد دموکراسی آزاد در ترکیه تحولی است که حزب عدالت و توسعه داعیه دار آن در سیاست داخلی است و اینگونه قلمداد می شود که آنان بدنبال ارائه و اجرای الگوی جدیدی از تعاملات اسلام و دولت می باشند. این حزب سعی کرده تا گرایشات محافظه کارانه ای را نسبت به مقتضیات جامعه ارائه کند و نگاه لائیکی کمالیست ها را همواره به چالش بکشد. آنان خود را ملزم به عدم دخالت در مناسبات دینی مردم و نیز عدم الگوگیری دولت از مناسبات دینی میدانند. این حزب آنچنان که خود می گوید؛ از اسلام بعنوان ایدئولوژی استفاده نمی کند اما آن را بعنوان یک گروه و سنت می شناسد. از این رو مثلا ورود دانشجویان محجبه را به دانشگاه تصویب می کند. آنان بر این باورند هر چه قدر حزب دموکرات مسیحی آلمان رگه های مسیحی دارند آنان هم همانقدر رگه های اسلامی دارند. در نتیجه حزب عدالت و توسعه قصد دارد نظام لائیسته را به سمت نظام سکولار و بدون تقابل با ارتش برده  و از این سو جامعه ترک را با خود همراه کند.

اختلافات حزب عدالت و توسعه با جماعت گلنی ها

از سال 2001 تا 2010 ارتباط حزب عدالت و توسعه با  جماعت گلنی ها بسیار مثبت تلقی می شد لکن از 2010 تا بحال اختلافات حزب عدالت و توسعه با گلنی ها بیشتر شد و عملا این اختلاف متوجه شخص اردوغان با فتح الله گلن می باشد. از ریشه های اختلافاتی که می شود در این خصوص مثال زد؛ ارسال کشتی کمک رسانی اردوغان به غزه، انتصاب فردی بعنوان رئیس میت ترکیه و نیز روند صلح حزب عدالت و توسعه با کردها می باشد. گلنی ها با نگاه ناسیونالیستی معتقدند حرکت پ.ک.ک مخالف ایجاد یک منطقه بزرگ ترک است. از دیگر اختلافات این دو گروه که میتوان از آن نام برد، کم کردن مواجب و درآمدهای گروه گلنی ها از سمت دولت می باشد.

رفتار دوگانه و نوعثمان گرایانه رجب طیب اردوغان در منطقه

رجب طیب اردوغان با اندیشه های نوعثمان گرایانه معتقد به وجود یک هویت سه ضلعی متشکل از مسلمان خاورمیانه ای، ترک اوراسیایی و شهروند اروپایی است و این اندیشه را با رفتارهای دوگانه در منطقه دنبال می کند

حزب عدالت و توسعه، پروژه نوعثمان گرایی را دنبال می کند. واژه نوعثمان گرایی توسط فتح الله گلن پی ریزی و توسط داود اوغلو از حوزه نظری به حوزه علمی در میدان سیاسی ترکیه وارد شد. نوعثمان گرایان، ناسیونالیسم کمالیستی را که در گذشته وجود داشته و سال ها ترکیه را با آن اداره می کردند، یک ایدئولوژی خشک شده معرفی می کنند. نوعثمان گرایی، از حیث اقتصادی و فرهنگی و سیاسی، لیبرالیسم را دنبال می کند. با این تفسیر که در اقتصاد بدنبال بازار آزاد است، درموضوعات فرهنگی کثرت گرایی را معرفی می کند و در حوزه سیاسی هم لیبرالیسم را دنبال می کند و دغدغه های آزادی فردی و ... را دارد. اما مهمترین موضوع که در این یادداشت به آن خواهیم پرداخت این است که آیا آن ها در عمل چنین اندیشه هایی را دنبال می کنند یا خیر؟

پیگیری میراث نوعثمان گرایان در اندیشه ی حزب عدالت و توسعه

نوعثمان گرایان توجه خاصی به میراث عثمانی و نقش آنان در اسلام دارند و بنظر میرسد آنان میخواهند نقش تاریخی خود را پس بگیرند. ترکیه امروز معتقد است که نقش مسلط و رهبری در جهان اسلام را دارد و دولت هایی که در گذشته تابع دولت عثمانی بوده اند را باید مدیریت کرد و از زیر فرهنگ غرب رهایشان کرد و آنان بر این باورند که این یک ایدئولوژی نیست بلکه نوعثمان گرایی یک رویکرد است که با برجسته کردن عناصر فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی به محیط ژئوپلیتیک ترکیه حیات جدیدی می بخشد. در واقع رفتار امروز ترکیه در تغییر ژئوپلیتیک منطقه را می توان از این نوع رویکرد بررسی کرد. نوعثمان گرایان با این نگرش ها معتقد به وجود یک هویت سه ضلعی متشکل از مسلمان خاورمیانه ای، ترک اوراسیایی و شهروند اروپایی می باشند.

تفاوت عثمان گرایان با نوعثمان گرایان

اگر بخواهیم یک تفاوت عمده میان عثمان گرایان و نو عثمان گرایان را مورد بررسی قرار دهیم، عدم تمایل نوعثمان گرایان به احیای خلافت سلطنت عثمانی است که نوعثمان گرایان آن را دنبال نمی کنند، بلکه نخبگان این گروه علاقه به عثمانیان را در قالب ایجاد تناسب با دنیای امروز می دانند و معتقدند باید آن دوران را بگونه ای احیا کرد که ارتباط با غرب، ارتباط با جهان اسلام و ارتباط با خاورمیانه را در سیاست خارجی ترکیه با مناسبات حال حاضر جهان تطبیق داد. نوعثمان گرایان بر این باورند برای رسیدن به اهداف فوق باید از قدرت نرم و بکارگیری دیپلماسی عمومی مثبت استفاده کرد. مثلا در کشورهای تازه مستقل شده از جماهیر شوروی رد پای ترکیه را از طریق ساخت مساجد ،دانشگاه ها، درمانگاه و خیریه ها و... می توان مشاهده کرد که نمای بیرونی از دیپلماسی عمومی نوعثمان گرایان جهت تحقق اهداف خویش را نشان میداد. نوعثمان گرایان معتقد به کاهش و حتی به صفر رساندن تنش با همسایگان بوده و احساس عظمت و خوداعتمادی در سیاست خارجی، ایجاد الگو برای کشورهایی که در ذیل خلافت عثمانی بوده اند، نقش آفرینی در بحران های منطقه ای و جهانی، انعطاف پذیری در سیاست خارجی برای سازگاری در شرایط منطقه ای و توسعه روابط هماهنگ با قدرت های جهانی را در دستور کار قرار داده اند.

جمع بندی

نتیجه ی فعالیت احزاب اسلامگرا از گروه نورسی تا گلنی ها را میتوان در زمان حال و تقابل این گروه های اسلامگرا با دولت در اختلافات عمیق بررسی کرد و از طرفی این اختلاف فی مابین حزب عدالت و توسعه با جماعت گلنی ها را میتوان پیوند کودتاچیتان با گلنی ها برای رسیدن به هدف مشترک دانست. برخی براین باورند که گلنی ها به سمت اتحاد با حزب جمهوری خواه و کمالیست ها حرکت خواهند کرد و با دشمن مشترکشان یعنی حزب عدالت و توسعه به مبارزه خواهند پرداخت.

ترکیه امروز با رهبری حزب عدالت و توسعه زیر نظر اردوغان که نوعثمان گرایی را در سیاست خارجی و دموکراسی محافظه کارانه را در سیاست داخلی خود دنبال می کند بر این است تا با رهگیری عظمت دوران خلافت عثمانیان در جهان اسلام، سیاست آن روز سلاطین عثمانی را با دنیای امروز بومی سازی کند و به نوعی با نقش آفرینی در کشورهای منطقه  و کشورهای ترک، جامعه بزرگ ترک را تشکیل دهد و همچنین از برخی جریانات و گروه های اسلامی در دیپلماسی منطقه ای خود جهت فشار به کشورها استفاده کند. مثلا گروهک های تروریستی نظیر؛ داعش، النصره و ارتش آزادی بخش سوریه و.. را حمایت کرده و با بکارگیری آنان، رفتار دوگانه را در حوزه کشورهای اسلامی دنبال کند.

با سپاس از راهنمایی پژوهشی جناب آقای دکتر خراسانی، استاد دانشگاه شهید بهشتی و تحلیلگر روابط بین الملل