به سوی فهم فناوری نرم

عطنا - تمایز اصلی انسان‌ها و نیز سازمان‌ها «مزیت معنوی» است. این مهم بر مبنای مدل‌های ذهنی افراد و در بستر فناوری‌های مرتبط با آن شکل می‌گیرد و به تعالی می‌رسد. عده‌ای از اندیشمندان حوزه فناوری اعم از مهندسی و مدیریت فناوری، فناوری‌ها را به دو دسته «فناوری سخت» و «فناوری نرم» تقسیم می‌کنند.

آنها علم را از جنس دانایی، عرفان را از جنس دارایی و فناوری را از جنس توانایی می‌دانند؛ به بیانی دیگر، فناوری را می‌توان با عبارت «توانایی تبدیل ورودی معین به خروجی مطلوب» یا «توانایی کسب خروجی مطلوب از ورودی معین» تعریف کرد. حال اگر در تعاریف یادشده، ورودی موردنظر فاقد «اراده و هوشمندی» باشد؛ مانند مواد اولیه، تجهیزات، سلول و... می‌توان از آن فناوری به فناوری سخت تعبیر کرد. اما چنانچه ورودی در تعریف فناوری دارای «اراده یا هوشمندی» باشد (مانند فرد، شرکت، سازمان، نهاد و...) می‌توان از آن فناوری به فناوری نرم تعبیر کرد.

در فناوری سخت به‌طور معمول، محصول فناورانه مانند تجهیزات، دارو و مواد پیشرفته و... قابل لمس است، اما در مقابل، فناوری نرم، محصولات فناورانه غیرقابل لمس است. توانایی‌هایی مانند واکاوی شخصیت افراد با استفاده از داده‌کاوی و متن‌کاوی شبکه‌های اجتماعی، تعیین حوزه‌های علاقه‌مندی افراد با استفاده از موتورهای جست‌وجو، طراحی سازکارهای خودکنترلی پیشگیری از جرم یا تخلف، جلب اعتماد دیگران برای دستیابی به هدف، توانایی ترویج شایعه در سطح وسیع، توانایی ایجاد انگیزش در مدیران برای موفقیت سازمان، جنگ روانی، لابی و مانند آن، نمونه‌هایی از فناوری نرم هستند که شاید به‌طور طبیعی در فرآیندهای تولید، انتقال، توسعه، انتشار و تجاری‌سازی فناوری‌های سخت و مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه مورداستفاده قرار می‌گیرند، اما به‌طور طبیعی مبنای دانشی این‌گونه فناوری‌ها به‌صورت ضمنی در ذهن افراد قرار دارد و استخراج، تدوین، تعمیم و تطبیق آن با مسائل موجود و مشکلات روز جامعه ضروری است؛ بنابراین فناوری نرم یک پارادایم فناورانه نوین است که نگرش ما را نسبت‌به فضای مدیریت، کارآفرینی، تجارت، امنیت، دفاع، صنعت، آموزش، پژوهش و سایر موضوعات تغییر داده است.

بی‌هیچ مداهنه‌ای، جهان حال و آینده، جهان فرهنگی و به تعبیری جهان نرم است و قدرت حقیقی کشورها در سایه قدرت نرم برآمده از برتری در رقابت‌های فرهنگی در بستر صنعت فرهنگی است. گفتنی است سیستم‌های دانشی کاربردی و نشأت گرفته از علوم انسانی ـ اجتماعی، دانش و علوم غیرمادی که هدف‌شان حل مشکلات عملی بشر باشد، فناوری نرم نامیده می‌شود. فناوری نرم مفهوم جدیدی نیست. هزاران سال است که انسان در حال ایجاد و توسعه فناوری نرم و بهره‌برداری از آن بوده است. اما به‌دلیل تاثیرات عظیم صنعتی شدن و دستاوردهای چشمگیر علوم و فناوری طبیعی، فناوری نرم تحت پوشش فناوری سخت قرار داشته و به‌عنوان گونه‌ای از فناوری، به‌ندرت به‌طور آگاهانه توسعه یافته است. به‌تازگی رفتار بسیاری از مردم به‌عنوان مصرف‌کنندگان با تاکیدی تازه بر مصرف روحی مطرح شده است. برای رفع این نیاز، ارائه عظیمی از دانش فرهنگی و منابع فرهنگی در قالب محصولات فرهنگی تدوین و به بازار مصرف ارائه شده است.

شرایط ظهور و اهمیت فناوری‌های نرم

ـ حرکت به سمت جامعه دانشی
ـ اهمیت روزافزون تولید فکر و تحقیق و توسعه
ـ یافتن راه‌حل‌ها برای بهبود سازگاری محیط‌زیست و نظام اجتماعی
ـ پشتیبانی از خشنودی فکری و آرامش خیال
ـ نرم کردن بسیاری از سخت‌افزارها و فعالیت‌های سخت‌افزاری
ـ انسانی کردن هر چه بیشتر سخت‌افزار

موضوعاتی هستند که فناوری‌های نرم از طریق ترکیب دانش تکنیک‌های علوم طبیعی و علوم فرهنگی-اجتماعی به آنها می‌پردازد. در حالی‌که در فناوری نرم، بدن انسان به‌عنوان یک کلیت زنده با شعور، احساس، افکار و ارزش‌ها تلقی می‌شود. فناوری سخت بر این عوامل انسانی نیز تاکید می‌کند، اما خیلی دلواپس ظرفیت و واکنش انسان به سمت «خارج» و «ماده» است، در حالی‌که فناوری نرم بیشتر به فعالیت‌های روان‌شناختی بشر، مانند درک، احساس، حالت، فکر، الگوهای فکری، ارزش‌ها، سنت‌ها، عادت، شخصیت و توانمندی کنترل فعالیت‌های روان‌شناختی توجه دارد؛ بنابراین، پارامترهای اصلی فناوری نرم عوامل گوناگون روان‌شناختی، اجتماعی و فرهنگی هستند.

نویسنده: دکتر مهدی حمزه پور