ضعف ادبیات نظری در نگارش رمان و داستان موضوعی پیامبر اسلام

عطنا - سعید طاووسی‌مسرور، نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ اسلام و تشیع و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اذعان بر کم‌کاری ادبیات داستانی معاصر ایران در حوزه پیامبر اسلام(ص) عنوان کرد: با اینکه در حوزه ادبیات داستانی کودک و نوجوان و بزرگسال حوزه پیامبر اسلام (ص) آثار مختلفی به صورت‌های رمان و داستان کوتاه خلق شده، ولی هنوز در ابتدای راه قرار داریم. حضرت محمد (ص) شکل‌دهنده هویت ما و بزرگ و سرور ما مسلمانان، همچنین سرچشمه تمام فضایل و خوبی‌ها و برگزیده خداوند هستند و باید بیشتر در حوزه ادبیات داستانی به ایشان پرداخته شود.

وی ادامه داد: در تحقیقی که با نام «دین در پرده نقره‌ای» با هدف بررسی پرداختن به شخصیت حضرت محمد (ص) و حضرت عیسی (ع) در ادبیات داستانی انجام دادیم، به این نتیجه رسیدیم که مسیحیان در 180 فیلم به معرفی عیسی (ع) پرداخته‌اند ولی درباره پیامبر اسلام (ص) تنها دو فیلم فاخر تهیه شده است.

طاووسی مسرور توضیح داد: در حوزه ادبیات داستانی نیز وضع به همین گونه است و با وجود اینکه آثار ادبی بسیاری مانند «مرشد و مارگاریتا» را سراغ داریم که به طور مستقیم و غیر مستقیم به حضرت عیسی(ع) توجه دارند در ادبیات داستانی فارسی و عربی متاسفانه در حوزه پیامبر اسلام (ص) کم‌ کاری شده و اثر شاخص و مهمی نداریم و تنها می‌توان به تعداد انگشت‌شماری از جمله «آنک آن یتیم نظرکرده» نوشته محمدرضا سرشار یا «سه کاهن» مجید قیصری اشاره کرد.

این نویسنده درباره علل کم‌کاری نویسندگان معاصر کشورمان در حوزه ادبیات داستانی با موضوع پیامبر اسلام (ص) تاکید کرد: ارتقای ادبیات داستانی حوزه پیامبر اسلام (ص) نیازمند توجه، تشویق و تبلیغ گسترده است. در سال‌های اخیر جشنواره خاتم عهده‌دار معرفی بهترین آثار داستانی در این حوزه شده و در خلق رمان و داستان کوتاه بیشتر درباره پیامبر اسلام (ص) موثر بوده است. در عین حال به طور کلی در حوزه ادبیات داستانی یا رمان دینی دچار ضعف هستیم. این ضعف در حوزه پرداختن به شخصیت‌های معصوم از جمله حضرت محمد (ص) بیشتر از مقوله‌های دینی از جمله رمان و داستان با موضوع‌های صبر،‌ پاکدامنی و نماز است.

طاووسی با تاکید بر ضعف ادبیات نظری در حوزه دین ادامه داد: این ضعف نظری باعث شده که نویسنده حوزه دین که می‌خواهد درباره پیامبر اسلام (ص) داستان بنویسد نداند چگونه باید بنویسد؟ آیا خود پیامبر می‌تواند محور داستان باشد یا باید از شخصیتی فرعی استفاده کند یا تا کجا می‌تواند وارد فضای خیال شود؟ در چنین شرایطی با اینکه در سال‌های اخیر با اتفاق‌های خجسته‌ای از جمله برپایی جلسه‌ها و نشست‌های تخصصی مواجه شده‌ایم و نویسندگان حرفه‌ای نیز به عرصه این حوزه ورود کرده‌اند، هنوز در ابتدای راه قرار داریم و برای بهبود وضعیت فعلی باید آثاری در حوزه ادبیات نظری خلق شود که حاوی نقدها، تجربه‌ها، رهنمودها و مباحثی باشد که نویسنده با مطالعه آنها رمان موفق‌تری را تولید کند. من نیز در این زمینه در حال آماده‌سازی چندین مقاله نظری هستم که امیدوارم مورد استفاده اهالی تاریخ و ادبیات قرار گیرد.

نویسندگان ما نتوانسته‌اند از ظرفیت بالای سیره نبوی استفاده کنند

وی با بیان اینکه متاسفانه نویسندگان ما هنوز نتوانسته‌اند از ظرفیت بالای تاریخ و سیره نبوی در خلق آثار داستانی معاصر استفاده کنند، گفت: نویسندگان ما برای مراجعه به تاریخ یا باید خود به منابع اصلی ترجمه‌ای یا غیرترجمه مراجعه کنند که دشوار است؛ زیرا مطالعه منبع اصلی که شیوه روایی هزار سال پیش را دارند دشوار است و همه قادر به استفاده از اثر ترجمه شده نیز نیستند یا باید به آثار تاریخی که تازه نوشته شده مراجعه کنند که این کتاب‌ها نیز یا برای تدریس یا برای مخاطب عموم هستند و قالبی سنتی دارند. این آثار اغلب درباره بعثت، هجرت و فتح مکه هستند توسط اهالی قلم تاریخ و دین نوشته شده‌اند و کمتر جزییات، ظرایف و روایت‌هایی از آنها استخراج شده و در اختیار اهالی ادب و سینما قرار گرفته است.

این پژوهشگر به کتاب‌ «همنام گل‌های بهاری» اشاره کرد و گفت: نویسنده این کتاب توانسته جزییات سیره نبوی را حتی درباره لباس پوشیدن، راه رفتن و تعامل پیامبر اسلام(ص) با دیگران استخراج کند. همچننی حلال رفیعی در «اخلاق پیامبر و اخلاق ما» داستان‌های زیبایی را از زندگی پیامبر از لابه‌لای کتاب‌های تاریخ، سیره و حدیث استخراج کرده و ارایه کرده است.

وی با تاکید بر اینکه گاه یک روایت کوتاه می‌تواند تبدیل به رمان شود، افزود: به عنوان نمونه کتاب «مرا با خودت ببر» نوشته مظفر سالاری برآمده از یک روایت بسیار کوتاه درباره امام جواد(ع) است.

طاووسی تاکید کرد: باید فعالان حوزه تاریخ اسلام آثاری را فراهم کنند که به جنبه‌هایی از حیات و سیره نبوی که مغول مانده‌اند بپردازند و در اختیار عموم قرار دهند. همچنین تا وقتی که چنین آثاری خلق شوند نویسندگان می‌توانند به آثار فارسی موجود در کتاب‌های دم‌دستی که برای تدریس یا مخاطب عام هستند، مراجعه کنند. اگر خوب دقت کنیم به آثار قابل استفاده بسیاری برمی‌خوریم از جمله «تاریخ صدر اسلام» غلامحسین زرگری‌نژاد دارای حکایت‌های مناسبی است. از جمله در این کتاب اشاره شده که در یکی از نبردها که پیامبر اسلام (ص) اجازه نمی‌داد نوجوانان زیر 17 سال به نبرد بروند عمیر بن ابی وقاص با اشتیاق زیاد از پیامبر (ص) اجازه می‌گیرد و اتفاقا شهید می‌شود.

جواز تخیل تا مرز دوری از تحریف

این پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع با تاکید بر اینکه نویسنده داستان و رمان نبوی تا اندازه‌ای که دچار تحریف نشود می‌تواند از تخیل استفاده کند، گفت: نویسنده می‌تواند از روایت‌هایی که در سیره و حدیث وجود دارد برای خلق داستان و رمان استفاده کند. تا جایی که خیال منجر به دروغ بستن نباشد مانعی ندارد مانند زبان حال در روضه‌خوانی که مداح مطالبی را می‌گوید که در تاریخ نیست. بر اساس استفتاء از آیت‌الله شبیری زنجانی گفته شده که بیان زبان حال اشکالی ندارد به گونه‌ای که مخاطب احتمال صحت دهد و دون شان پیامبر (ص) نیز نباشد. همچنین می‌تواند در توصیف فضا و صحنه‌های حوادث از خیال استفاده کند. با اذعان بر کم‌کاری ادبیات داستانی معاصر ایران در حوزه پیامبر اسلام(ص) عنوان کرد: با اینکه در حوزه ادبیات داستانی کودک و نوجوان و بزرگسال حوزه پیامبر اسلام (ص) آثار مختلفی به صورت‌های رمان و داستان کوتاه خلق شده، ولی هنوز در ابتدای راه قرار داریم. حضرت محمد (ص) شکل‌دهنده هویت ما و بزرگ و سرور ما مسلمانان، همچنین سرچشمه تمام فضایل و خوبی‌ها و برگزیده خداوند هستند و باید بیشتر در حوزه ادبیات داستانی به ایشان پرداخته شود.

وی ادامه داد: در تحقیقی که با نام «دین در پرده نقره‌ای» با هدف بررسی پرداختن به شخصیت حضرت محمد (ص) و حضرت عیسی (ع) در ادبیات داستانی انجام دادیم، به این نتیجه رسیدیم که مسیحیان در 180 فیلم به معرفی عیسی (ع) پرداخته‌اند ولی درباره پیامبر اسلام (ص) تنها دو فیلم فاخر تهیه شده است.

طاووسی مسرور توضیح داد: در حوزه ادبیات داستانی نیز وضع به همین گونه است و با وجود اینکه آثار ادبی بسیاری مانند «مرشد و مارگاریتا» را سراغ داریم که به طور مستقیم و غیر مستقیم به حضرت عیسی(ع) توجه دارند در ادبیات داستانی فارسی و عربی متاسفانه در حوزه پیامبر اسلام (ص) کم‌ کاری شده و اثر شاخص و مهمی نداریم و تنها می‌توان به تعداد انگشت‌شماری از جمله «آنک آن یتیم نظرکرده» نوشته محمدرضا سرشار یا «سه کاهن» مجید قیصری اشاره کرد.

این نویسنده درباره علل کم‌کاری نویسندگان معاصر کشورمان در حوزه ادبیات داستانی با موضوع پیامبر اسلام (ص) تاکید کرد: ارتقای ادبیات داستانی حوزه پیامبر اسلام (ص) نیازمند توجه، تشویق و تبلیغ گسترده است. در سال‌های اخیر جشنواره خاتم عهده‌دار معرفی بهترین آثار داستانی در این حوزه شده و در خلق رمان و داستان کوتاه بیشتر درباره پیامبر اسلام (ص) موثر بوده است. در عین حال به طور کلی در حوزه ادبیات داستانی یا رمان دینی دچار ضعف هستیم. این ضعف در حوزه پرداختن به شخصیت‌های معصوم از جمله حضرت محمد (ص) بیشتر از مقوله‌های دینی از جمله رمان و داستان با موضوع‌های صبر،‌ پاکدامنی و نماز است.

طاووسی با تاکید بر ضعف ادبیات نظری در حوزه دین ادامه داد: این ضعف نظری باعث شده که نویسنده حوزه دین که می‌خواهد درباره پیامبر اسلام (ص) داستان بنویسد نداند چگونه باید بنویسد؟ آیا خود پیامبر می‌تواند محور داستان باشد یا باید از شخصیتی فرعی استفاده کند یا تا کجا می‌تواند وارد فضای خیال شود؟ در چنین شرایطی با اینکه در سال‌های اخیر با اتفاق‌های خجسته‌ای از جمله برپایی جلسه‌ها و نشست‌های تخصصی مواجه شده‌ایم و نویسندگان حرفه‌ای نیز به عرصه این حوزه ورود کرده‌اند، هنوز در ابتدای راه قرار داریم و برای بهبود وضعیت فعلی باید آثاری در حوزه ادبیات نظری خلق شود که حاوی نقدها، تجربه‌ها، رهنمودها و مباحثی باشد که نویسنده با مطالعه آنها رمان موفق‌تری را تولید کند. من نیز در این زمینه در حال آماده‌سازی چندین مقاله نظری هستم که امیدوارم مورد استفاده اهالی تاریخ و ادبیات قرار گیرد.

نویسندگان ما نتوانسته‌اند از ظرفیت بالای سیره نبوی استفاده کنند

وی با بیان اینکه متاسفانه نویسندگان ما هنوز نتوانسته‌اند از ظرفیت بالای تاریخ و سیره نبوی در خلق آثار داستانی معاصر استفاده کنند، گفت: نویسندگان ما برای مراجعه به تاریخ یا باید خود به منابع اصلی ترجمه‌ای یا غیرترجمه مراجعه کنند که دشوار است؛ زیرا مطالعه منبع اصلی که شیوه روایی هزار سال پیش را دارند دشوار است و همه قادر به استفاده از اثر ترجمه شده نیز نیستند یا باید به آثار تاریخی که تازه نوشته شده مراجعه کنند که این کتاب‌ها نیز یا برای تدریس یا برای مخاطب عموم هستند و قالبی سنتی دارند. این آثار اغلب درباره بعثت، هجرت و فتح مکه هستند توسط اهالی قلم تاریخ و دین نوشته شده‌اند و کمتر جزییات، ظرایف و روایت‌هایی از آنها استخراج شده و در اختیار اهالی ادب و سینما قرار گرفته است.

این پژوهشگر به کتاب‌ «همنام گل‌های بهاری» اشاره کرد و گفت: نویسنده این کتاب توانسته جزییات سیره نبوی را حتی درباره لباس پوشیدن، راه رفتن و تعامل پیامبر اسلام(ص) با دیگران استخراج کند. همچننی حلال رفیعی در «اخلاق پیامبر و اخلاق ما» داستان‌های زیبایی را از زندگی پیامبر از لابه‌لای کتاب‌های تاریخ، سیره و حدیث استخراج کرده و ارایه کرده است.

وی با تاکید بر اینکه گاه یک روایت کوتاه می‌تواند تبدیل به رمان شود، افزود: به عنوان نمونه کتاب «مرا با خودت ببر» نوشته مظفر سالاری برآمده از یک روایت بسیار کوتاه درباره امام جواد(ع) است.

طاووسی تاکید کرد: باید فعالان حوزه تاریخ اسلام آثاری را فراهم کنند که به جنبه‌هایی از حیات و سیره نبوی که مغول مانده‌اند بپردازند و در اختیار عموم قرار دهند. همچنین تا وقتی که چنین آثاری خلق شوند نویسندگان می‌توانند به آثار فارسی موجود در کتاب‌های دم‌دستی که برای تدریس یا مخاطب عام هستند، مراجعه کنند. اگر خوب دقت کنیم به آثار قابل استفاده بسیاری برمی‌خوریم از جمله «تاریخ صدر اسلام» غلامحسین زرگری‌نژاد دارای حکایت‌های مناسبی است. از جمله در این کتاب اشاره شده که در یکی از نبردها که پیامبر اسلام (ص) اجازه نمی‌داد نوجوانان زیر 17 سال به نبرد بروند عمیر بن ابی وقاص با اشتیاق زیاد از پیامبر (ص) اجازه می‌گیرد و اتفاقا شهید می‌شود.

این پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع با تاکید بر اینکه نویسنده داستان و رمان نبوی تا اندازه‌ای که دچار تحریف نشود می‌تواند از تخیل استفاده کند، گفت: نویسنده می‌تواند از روایت‌هایی که در سیره و حدیث وجود دارد برای خلق داستان و رمان استفاده کند. تا جایی که خیال منجر به دروغ بستن نباشد مانعی ندارد مانند زبان حال در روضه‌خوانی که مداح مطالبی را می‌گوید که در تاریخ نیست. بر اساس استفتاء از آیت‌الله شبیری زنجانی گفته شده که بیان زبان حال اشکالی ندارد به گونه‌ای که مخاطب احتمال صحت دهد و دون شان پیامبر (ص) نیز نباشد. همچنین می‌تواند در توصیف فضا و صحنه‌های حوادث از خیال استفاده کند.