سبک‌ها و سنت‌های نامتعارف عزاداری از کجا می‌آیند؟

عطنا - عزاداری ها، به ویژه عزاداری در ایام محرم، به طور سنتی در ایران همیشه فرصتی دمکراتیک برای مشارکت گروه های مختلف اجتماعی و به خصوص زنان در حوزه عمومی ایجاد کرده اند. تصاویر و گزارش های تاریخی نشان می دهد که شرکت در مراسم عزاداری در کنار چند تجربه دیگر از معدود جوازهای حضور زنانه در حوزه عمومی ایرانی به شمار می آمده است. حضور در مراسم عزاداری علاوه برپاسخگویی به اشتیاق و تعهد دینی، همواره امکانی را نیز برای تامین کارکردهای دیگر ارتباطی، اجتماعی و فراغتی فراهم ساخته است. از آنجا که حوزه عمومی در ایران لااقل در دوره معاصر همواره با مضیقه مهیا بودن و تعریف شدن موقعیت هایی برای مشارکت عمومی بویژه از جنس شادی و سرور همراه بوده است، میل به تصرف میدان های موجود برای مقاصد و انگیزه های جبرانی و یا تکمیلی هم در آنها دیده می شود. در روندی دیگر نو شدن و تغییر شکل و پوسته جامعه هم تجربه ای جاری و سازی در همه متن های اجتماعی فارغ از نظام  سیاسی و ایدئولوژیک حاکم بر آنهاست.

خوانش مدرنیستی از دین با قایل شدن به تفسیرهای های فردی و انتخاب شکل و قالب های مناسکی دین توسط افراد، تنوع و تکثر در صورت های واکنش به دین و دینداری را مشروع و طبیعی می انگارد. در متن مدرن بر خلاف متن سنتی تری که همراهی و انجام مناسک دینی با همشکلی زیاد همراه بود، واکنش ها و همراهی ها ضرورتا همگن و عمومی نیست. این واقعه که غالب از آن به عرفی شدن دین یاد می شود فهم دین و واکنش به ابعاد و لایه های متنوع آن را متاثر از متن زندگی روزمره پیچیده تر و چند لایه تر می بیند و اقتضائات زیست مدرن را در تجربه دینداری و معنویت دخیل می داند. برخی ابداعات و تفاوت ها و فاصله گیری ها در نمایش سوگ و مناسک مربوط به آن را با این تعبیر بهتر می توان درک کرد و به جای آنکه آنها را یکسره گمراهانه و خطا پنداشت، شیوه ای برای فهم دین و ارتباط با آن در متن جامعه جدید یافت. 

ظهور الگوهای جدید مشارکت در مراسم محرم و رفتارهای عزادارانه شرکت کنندگان را از وجهی می بایست در امتداد این روند تفسیر کرد. با تفکیک فزاینده و مدرن شدن جامعه و رخنه تکنولوژی های نوین، شکل و فرهنگ مادی عزاداری ها دستخوش تغییرات شگرفی شده است که گاه آَشنایی زدایی از آن برای ما دشوار می نماید. تا همین چند دهه پیش سینه زنی و برافراشتن پرچم های سیاه تقریبا الگوی واحد عزاداری هیئت های محرم در گوشه و کنار کشور بود. اما تفکیک های اجتماعی حاصل از مدرنیسم آثار خود را بر پیچیدگی و تکثر فرهنگ مادی عزاداری گذاشته است. توجه بیشتر به ریتم و موسیقی در نوحه خوانی ها، فراگیر شدن و توسعه سیستم های ضبط و پخش صدا، دیجیتال شدن و رسانه ای شدن فزاینده فرهنگ عزاداری لاجرم آثار خود را بر ذایقه مخاطبان هم گذاشته است. برای نمونه اقبال فزاینده ای به مداحان بخصوص از جانب جوانان در مراسم به درجاتی حاصل توانایی و تسلط آنها در تهییج عاطفی مخاطبان به کمک همین ابزارهاست. سخنرانان قدیمی محرم که از قضا توانایی زیادی در آگاه ساختن مخاطبان از فلسفه عاشورا و ایحاد احترام عمیق به امام حسین (ع) و حرکت و رسالت او داشتند، تا حدودی در حاشیه مانده و ریتم هیجانی و عاطفی و سریع عزاداری به کمک مداحان جوان به فرهنگ غالب تبدیل شده است.  

در وجهی دیگر شکل گیری خرده فرهنگ های (سبک های) جدید عزاداری و بروز رفتارهای نمایشی در مراسم سوگواری محرم که مثلا در قالب پوشش ها و آرایش های نامتعارف و یا عاطفه ورزی های خنثی و ناهمخوان با روح این مراسم جلوه گر می شود را به درجاتی می توان برآمده از نوع اجتماعی کردن و بازتولید فرهنگ دینی (مثلا در مدارس، مساجد، رسانه ها) دانست. برای نمونه سرمایه گذاری و توجه به تولید و پوشش گسترده برنامه های مداحی به سبک جدید، شکلی تازه در مسیر اجتماعی کردن دینی و انتقال پیام عاشورا در سال های اخیر بوده است. در این فرهنگ جدید عامه پسند دینی جایگاه مداحان بسیار ارتقا یافته است. تکیه بر عنصر شور و هیجان و تهییج مخاطب و اولویت یافتن آن در تبیین فلسفه عاشورا و معنا و درک عمیق آن لاجرم پوسته ظاهری و بیرونی را غالب می سازد.

به بیان فنی تر وجه کارناوالی بر وجه معنایی و پدیدار شناختی آن غالب می گردد. روشن است که شکل و محتوا همیشه در امتداد هم قرار داشته و وجوه مناسکی همواره بخشی از فرهنگ و شیوه تولید عاطفه در آن هستند. با این همه وقتی مخاطب نوجوان و جوان درک و آگاهی کافی از بنیان های شکل دهنده این مناسک نداسته باشد و تنها عنصر شور و هیجان با ساده ترین استدلال ها و ابزارها و به شیوه ثابت، یکنواخت و یکطرفه منتقل شود، آنگاه بسیاری در درک شخصیت بزرگی که این مراسم برای پاسداشت او جریان دارد درمانده و ناتوان از نمایش شان و احترامی که حضور در این مجالس طلب می کند، آن را برای مقاصد و نیات دیگری نیز تصرف می کنند. شکل گیری مدهای ویژه عزاداری (لباس، زیور آلات و آرایش صورت) برای محرم در میان برخی خانم ها، به نمایش گذاشتن اندام های ورزیده و پوشیده از تتو با موهای روغن خورده برای آقایان، مستور ساختن ماشین ها با گل و پخش نوحه و مداحی های به سبک رپ و با موزیک تند و به اصطلاح بیس دار که مناسب پخش در ماشین هستند، مصادیقی از این تصرف در فرهنگ و میدان و مشروعیت یابی سبک های خرده فرهنگی است.

چنانکه ملاحظه می شود بدعت های خرده فرهنگی و تغییر سبک ها محدود به طبقه ای خاص و یا جهت گیری های خاص (مذهبی و سیاسی) نیست و همه گروههای اجتماعی را در می نوردد. این بدعت ها تنها منحصر به زنان و دختران نیست؛ در سبک های مختلف دینداری و عزاداری و نیز در جغرافیای متنوعی از کشور قابل رویت است. نمایشی ساختن، مصرفی کردن و میل به "متفاوت بودن" البته منحصر به مناسک عاشورا و مخاطب جوان نیز نیست. این انفاق در سطوح و میادین دیگر زندگی روزمره ما نیز جاری و ساری است. برای نمونه مراسم مربوط به ختم هم گاه صحنه ای برای خودنمایی و شیک پوشی های نمایشی و نامعمول است.

به این ترتیب در تحلیل فرهنگی  و ساختاری این روندها، به جای متهم ساختن یا ملامت کردن گروهی از جوانان بهتر است به زمینه های تغییر یافته زیست زندگی روزمره و نیز سیاست فرهنگ و مناسباتی بنگریم که از طریق آنها ارزشها و فرهنگ دینی به جوانان منتقل می شود. انتقال پیام های دین و ترویج آیین های مربوط به آن توسط افراد شایسته از طیف های متنوع و مقبول جامعه (روحانیون، وعاظ، دانشگاهیان، مشاهیر و مانند آن)، مراقبت از تنزل نیافتن منابر خطابه به ارایه تحلیل های سیاسی و حزبی شکاف برانگیز، پیش بینی ظرفیت های موازی و جایگزین برای مشارکت و ابراز گری ها در حوزه عمومی در دیگر مناسبت ها، آموزش صحیح و مشارکتی فلسفه دین و عاشورا در مدارس توسط معلمان توانا و مبتکر به یقین به درک و فهم عمیق تری از فلسفه عاشورا در میان جوانان ختم می شود و در آن صورت حتی حضور آنها در این صحنه ها به عنوان تماشاگر و ناظران را نیز خاضعانه، متین و محترمانه می سازد.

نویسنده: محمد سعید ذکایی

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام