تحول مفهوم تعامل در حوزه ارتباطات جمعی

عطنا - با هجوم فناوری‌های جدید بسیاری از مفاهیم در تعریف ارتباطات جمعی در حال بازتعریف هستند. در واقع همگرایی در علوم جدید سبب شده است تعاریف سنتی دچار تغییر و تحول شوند. یکی از مهم‌ترین چالش‌های سال‌های اخیر در علوم ارتباطات که نظریه پردازان این حوزه با آن روبرو هستند؛ تعریف مفهوم تعامل است. در این راستا همواره با سؤالات مهم و اساسی روبرو هستیم. آیا تعامل تنها رد و بدل کردن یک پیام است؟ این انتقال پیام تا چه میزان به ویژگی‌های فناوری مورد استفاده وابسته است؟ یا تعامل تنها وابسته به عامل انسانی و افراد در روند انتقال پیام است؟ شاید لازم باشد برای پاسخ به این سؤال‌ها بر مفاهیم مطرح شده در این حوزه مروری داشته باشیم.

هرچند تعاریف بسیاری برای مفهوم تعامل بیان شده است؛ اما نکته قابل توجه در این مسئله اهمیت و وابستگی ارتباط در دنیای جدید به فناوری‌های نوین، اینترنت و وب است. در نوع جدید ارتباطات قدرت رسانه‌ها و سطح کیفیت آن‌ها در برقراری تعامل بستگی به قدرت فناوری آن رسانه و همچنین ادراک افراد از آن ارتباط دارد. اما داستان تعریف مفهوم تعامل به همین جا ختم نمی‌شود و وجود متغیرهای دیگر باعث شده دربین نظریه پردازان و صاحب نظران حوزه ارتباطات اختلاف نظرهایی وجود داشته باشد.

یکی از اصلی‌ترین انتقادهایی که بر تعریف بیان شده وارد شده است؛ عدم توجه به حضور اجتماعی و بازخورد مخاطبان نسبت به پیام‌های یک رسانه است. در مدل‌های جدید ارتباطات لازم است بر نظریه سایبرنتیک (ارتباط انسان با ماشین و ماشین با ماشین) و تأکید آن در مسئله بازخورد، توجه ویژه‌ای صورت بگیرد. این توانایی برای گیرندگان پیام جهت پاسخ دادن به فرستندگان پیام به یک جزء اصلی بسیاری از مفاهیم تعاملی تبدیل شده است. تحت این چارچوب، تعامل ویژگی کانالی است که از طریق آن ارتباط رخ می دهد و ارتباط به عنوان یک فرآیند پویا و وابسته به هم بین فرستنده و گیرنده دیده می شود.

مخاطبان بعد از عبور از این مرحله دیگر به بازخورد قانع نبودند. آن‌ها خواستار این بودند که بتوانند در محتوا و پیام مبادله شده تغییر ایجاد کنند و همین امر امکان ویرایش و حذف محتواها را در برنامه‌های مختلف ارتباط جمعی فراهم کرد. این ویژگی برنامه‌ها با سرعت ایجاد تغییرات ارتباط مستقیم دارد و در سطح شکل‌گیری و کیفیت تعامل مؤثر است. این ویژگی رسانه‌ها تا جایی مهم دانسته شد که تعامل را میزان و دسترسی مخاطب در ایجاد تغییرات و نفوذ بر محتوای تولیدی یک رسانه، تعریف کردند.

تا اینجا تمام نکات از نگاهی ارتباطاتی بیان شد و با توجه به ماهیت بین رشته‌ای مفهوم تعامل لازم است تا نگاهی دقیق‌تر و از دریچه علوم دیگر نیز به آن بپردازیم. در تعریف روانشناختی ترجیح بر این است که تمرکز بر جایگاه افراد در یک ارتباط باشد. در واقع تعامل ارتباط مردم با دیگران در جهان است. محققان روانشناسی معتقدند هرچه ارتباطات به مراودات در دنیای واقعی و چهره به چهره نزدیک‌تر باشد؛ تعامل عمیق‌تری صورت گرفته است. در تعریفی نزدیک به روانشناختی و از نگاه جامعه‌شناسان، تعامل بستگی به نزدیکی نوع ارتباط به ارتباطات میان فردی دارد.

مشکلات و موانع در زندگی امروز که ارتباطات را با واسطه و در بستر فناوری میسر کرده است سبب شده تا از ارتباط چهره به چهره چشم پوشیده و از همان ارتباطات میان فردی که هر دو نوع ارتباطات( رو در رو و با واسطه) را شامل می‌شود برای تکمیل تعریف مفهوم تعامل استفاده کنیم. همچنین روانشناسان بیان می‌کنند که در یک ارتباط از نسل جدید باید به این نکته توجه کرد که همواره بین انسان‌ها نبوده و در بسیاری از موارد انسان با یک ماشین در ارتباط است. در اینجا ادراک فرد از آن ارتباط نقش مهمی در تعامل دارد. لازم است فرد درکی محسوس از ارتباط داشته باشد و خود را در یک ارتباط در دنیای واقعی ببیند. برای مثال در یک وب سایت امکاناتی مانند ارسال نامه الکترونیکی یا نظرات وجود دارد که لازم است مخاطب احساس کند ماشین دریافت کننده پیام او دقیقاً مانند یک انسان در دنیای واقعی پیام او را دریافت می‌کند.

با توجه به مواردی که به آن اشاره شد تعامل را می‌توان درجه‌ای از ارتباط تعریف کرد که یک فناوری میانجی انتقال پیام زمینه ارتباط یک به یک، یک به چند و چند به چند شرکت کنندگان در آن را فراهم می‌کند که وابستگی مهمی به بازخورد آن‌ها و درک روشن از این ارتباط دارد. فناوری می‌تواند یک تلفن و یا سیستم رایانه‌ای باشد و همچنین در تعریف میانجی می‌توان به یک سیم تلفن یا واقعیت مجازی اشاره کرد. ارتباطات، در این زمینه، می‌تواند از انتقال اطلاعات ساده تا حرکات پیچیده در بازی‌های ویدیویی یا از طریق شبکه جهانی وب، دربرگیرنده مسیرهای ارتباطی خطی و غیرخطی باشد. روابط شرکت کنندگان معمولاً انسان به ماشین یا انسان به انسان از طریق ماشین است. تعامل، از این منظر، شامل اجزای اصلی توضیحات قبلی است، اما مرزهای خاصی را مشخص می کند که باید رعایت شوند تا یک رسانه یا تجربه ارتباطی تعاملی تلقی شود.

به عنوان مثال، همه انواع فناوری را شامل می شود، اما به وضوح بین ارتباطات با واسطه فناوری و ارتباطات بدون واسطه تفاوت قائل می شود. بنابراین مکالمه تلفنی تعاملی است، در حالی که گفت و گوی حضوری نیست؛ اگرچه شبیه سازی فناوری ارتباطات بین فردی محوری است و سعی می‌کند همان فضا را برای افراد ایجاد کند. در رابطه با مسئله زمان نیز باید به این نکته توجه کرد که ارتباط ممکن است به صورت همزمان یا غیرهمزمان اتفاق بیافتد. مانند در انتظار ماندن برای دریافت پاسخ یک نامه الکترونیکی که این وقفه زمانی نقض کننده برقراری تعامل نیست.

 در آخر اینکه تعامل به عنوان یک متغیر رسانه ای و روانشناختی درک می شود. لازم است در بازتعریف مفهوم تعامل، ابعاد انسانی و ادراک او از برقراری یک ارتباط کامل، نقش کلیدی فناوری‌های نوین ارتباطی و ظرفیت‌های بالقوه رسانه را نیز در نظر بگیریم.

نویسنده: نعیمه سیلواری دانشجوی کارشناسی ارشد ارتباطات دانشگاه تهران

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام