دین مهمترین عامل بازدارنده‌ از وقوع آسیب‌های اجتماعی است

عطنا - محمد رضا بهتاش پژوهشگر دینی و مدرس دانشگاه علامه طباطبایی در سلسه جلسات برنامه رادیویی «راه و بیراه» که به همت فرهنگسرای اندیشه و با مشارکت رادیو گفتگو تولید و پخش شد، به بررسی جریان موفقیت و ترویج اومانیسم و غیر دینی کردن حیات ایرانی پرداخت و اظهار داشت: برای ورود به بحث اومانیسم و نقد منصفانه و عالمانه آن لازم است ابتدا تعریف جامع و کاملی از آن در ذهن داشته باشیم. اومانیسم یا همان هیومنیزم بهم عای اصلات انسان است. اومانیسم مکتب و جنبش فکری، فلسفی و ادبی است که به انسان اصالت می‌دهد و در مقابل مکاتبی قرار دارد که اصالت را یا به خدا می‌دادند یا به طبیعت و امور دیگر. در اومانیسم انسان در امور مختلف زندگی، سیاست، اخلاق، فلسفه، هنر و ادبیات محور و ملاک و هدف و غایت قرار می‌گیرد. در این رویکرد همه چیز بر اساس انسان، تشخیص، انتخاب، آزادی، فهم و ادراک انسان شکل می‌گیرد. تقلیل اومانیسم به لذت گرایی تعریف دقیقی نیست بلکه می‌توان گفت لذت گرایی نیز بخشی از اومانیسم است.

بهتاش با بیان اینکه هر اومانیسمی ضد دین نیست، مطرح کرد: اومانیسم دو قسم دارد؛ اومانیسم سکولار و اومانیسم دینی. باید این نکته مورد توجه قرار بگیرد که هر اومانیسمی ضد دین نیست و هر جا نام اومانیسم آمد منظور آن جنبه سکولاریستی و ضد دینی آن نیست. ممکن است کسانی ایده‌های اصلی اومانیسم را پذیرفته باشند اما در عین حال رویکردهای دین خود را نیز تا حدودی حفظ کرده باشند. در اومانیسم سکولار دین، خدا، خلقت، ماوراءالطبیعه، مجردات، امور غیر مادی، بهشت و جهنم و اموری از این قبیل به طور کامل کنار گذاشته می‌شود و انسان به امور مادی، عقلانیت، لذائذ و خواسته‌های انسانی تقلیل داده می‌شود. اما در اومانیسم دینی فرد هنوز گرایش‌های دینی خود و باور به امری متعالی مانند خداوند را دارد و آنچه از اومانیسم برایش اهمیت پیدا کرده همان اصالت انسان است. اینکه انسان اصیل و مسئول سرنوشت خود است و نباید چیزی از بیرون به او تحمیل شود.

این پژوهشگر دینی بیان داشت: امروز این نگرانی برای پدران و مادران ایرانی وجود دارد که فرزندان‌شان گرایش‌های اومانیستی پیدا کردند و این گرایش‌ها ممکن است آنها را از آموزه‌های دینی دور کند. در خصوص باید گفت اگر پدر و مادرها توجه داشته باشند که گاهی اومانیسم با رویکردهای دینی قابل جمع است کمی از نگرانی‌هایشان کم می‌شود. البته این به این معنا نیست که والدین نسبت به این مسئله با مسامحه رفتار کنند بلکه مقصود این است که در مواجهه با این مشکل با آرامش بیشتری برخورد کنند. باید بررسی کرد جوانی که در تفکراتش نشانه‌هایی از اومانیسم دیده می‌شود، آیا درگیر اومانیسم سکولار شده که به هیچ وجه با دین قابل جمع نیست یا در عین رویکرد دینی که دارد گرایش‌های اومانیستی پیدا کرده است. بهترین روش مواجهه با جوانان مواجهه عقلانی و به دور از هیجانات متعصبانه، نفی و طرد است. متأسفانه روشی که معمول است روش مقابله، طرد و نفی جوان است.

وی ادامه داد: مواجهه و سنجش منطقی، غیرهیجانی و منصفانه با اموری که در جهان رخ می‌دهد، در نظر گرفتن نقاط مثبت و نقد جنبه‌های منفی و نفی کردن مستدل و منطقی روشی است که برای هر انسانی پذیرفتی است و برای جوانان جاذبه دارد. بنابراین پدر و مادرها و اولیای تربیتی جامعه در فضاهای آموزشی باید این نکته را همواره مورد توجه قرار بدهند که در هر مسئله‌ای از جمله همین مسئله اومانیسم باید با شناخت و اطلاعات کافی وارد شده و ضمن در نظر گرفتن نقاط مثبت آن منصفانه وارد حیطه نقد شوند. بر اساس این فرمایش حضرت امیرالمومنین علی (ع) که فرمودند مردم نسبت به چیزی که به آن جهل دارند دشمن می‌شوند، می‌توان این نتیجه را گرفت که اگر می‌خواهیم جوانان ما دین و اعتقاد مستحکمی داشته باشند باید آنها را به درستی با دین و آموزه‌های دینی آشنا کرد.

بهتاش با اشاره به جنبه‌های مثبت و جذاب رویکرد اومانیستی، مطرح کرد: بسیاری از جهات مثبت نگرش اومانیستی در آموزه‌های دینی به خصوص در آموزه‌های دین اسلام به صورت بسیار زیباتر و کامل‌تری وجود دارد. مانند کرامت، آزادی و حق انتخاب انسان که در اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در اسلام توصیه شده است که فرزندان خود را بسیار تکریم کنید و به آنها احترام بگذارید. اگر ما به عنوان یک مسلمان به این آموزه‌های اسلامی عمل کنیم و نظر اسلام درباره انسان را به فرزندان و جوانان خود آموزش دهیم به طور طبیعی دین برای آنها جذاب، ارزشمند و دوست داشتنی می‌شود و این ویژگی‌ها را در مکاتب دیگر دنبال نمی‌کنند.

مدرس دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اهمیت دلایل شکل‌گیری اومانیسم در غرب، اظهار داشت: اگر بخواهیم جوانان ما به سمت نگرشی مانند اومانیسم جذب نشوند ابتدا باید علل و عوامل شکل‌گیری اومانیسم در جوامع غربی را مورد بررسی قرار داد تا اگر چنین عواملی در کشور ما نیز وجود دارد با از بین بردن این عوامل مانع بروز نگرش‌های نادرستی مانند اومانیسم در میان جوانان شویم. به گواهی تاریخ اومانیسم بعد از قرون وسطی در اروپا رخ داده و منشأ آن فضای بسیار دگم، بسته، جاهلانه و افراط‌هایی بوده که در فضای دینی در قرون وسطی اتفاق افتاده است. چنین فضایی باعث شد انسان اروپایی خود را نسبت به فضاهای مذهبی در بردگی و اسارت ببیند و تصمیم بگیرد خود را از رنج و مهنت این بردگی برهاند. جامعه شناس فرانسوی در این خصوص جمله بسیار زیبایی دارد و می‌گوید هر افراطی به ضد خود تبدیل می‌شود.

ایشان ادامه داد: سخت‌گیری‌ها و افراط‌هایی که به خاطر تلقی و تفسیر غلط از دین در اروپای قرون وسطی به وجود آمده بود زمینه شکل‌گیری اومانیسم و سکولاریسم را به وجود آورد. این روند تاریخی باید برای ما عبرت باشد. بنابراین اگر جامعه‌ای مانند جامعه دینی ایران می‌خواهد گرفتار اومانیسم و مانند آن نشود باید برای پیشگیری از وقوع آنها اقدام کند و اگر جوانان به این مکاتب تمایل پیدا کردند باید با مواجهه‌ای منصفانه و حکیمانه به نقد این مکاتب پرداخت و به این وسیله آسیب‌های آن را به حداقل رساند. تحمیل و اجبار در هیچ امری نتیجه مثبتی ندارد و اگر هم نتیجه بخش باشد آن نتیجه موقتی است، به تعبیر حکماً اگر چیزی به انسان تحمیل شود دوام ندارد. بر این اساس اگر والدین و یا مسئولان تربیتی جامعه دینی بخواهند معنا و مفهومی را بر اساس آموزه‌های دینی به جامعه آموزش بدهند باید از تبیین استفاده کنند و راهی جز این ندارند.

بهتاش در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به رویکردهای فمینیستی و نظر اسلام درباره زن، ابراز کرد: در اسلام اولین و مهمترین نقش زن نقش مادری و تربیتی در کانون خانواده است و از این طریق تأثیر مستقیم بر کل جامعه می‌گذارد. آموزش و ترویج این نقش در جامعه اسلامی باید از راه تبیین صورت بگیرد، بر این اساس با ارائه شناخت صحیحی از زن، استعدادها، امکانات و ویژگی‌های تکوینی او می‌توان از نقش زن در خانواده و جامعه سخن گفت. در این امر باید از مقایسه کردن و الگوبرداری از نقش زن در غرب و شرق اجتناب و با مواجهه‌ای واقعی با شخصیت زن به تبیین نقش‌هایی که می‌تواند ایفا کند، پرداخت.

پژوهشگر دینی ادامه داد: یکی از ویژگی‌های نوجوان و جوان نوگرایی است. بنابراین اگر ما بخواهیم آنچه از عقاید و آموزه‌های دینی در اختیار داریم را با همان ادبیات و ظاهر قدیمی به جوان عرضه کنیم و انتظار داشته باشیم جوان با ویژگی نوگرایی که دارد آن را بپذیرد، توقع زیاد و نابجایی است. یکی از مفاهیمی که در آموزه‌های دینی اسلام و مکتب اهل بیت (ع) به آن توجه شده همین مسئله نوگرایی است. امام رضا (ع) در این باره می‌فرمایند: «ایمان خود را نو و جدید کن». برخلاف آنکه تصور می‌شود فضای سنت فضای غیر متجدد است این فرمایش امام رضا (ع) و روایاتی از این دست نشان می‌دهد تجدد در ایمان و دین یک اصل اساسی و مهم است. تجدید ایمان بدون پرسش، نقد و سنجش امکان پذیر نیست. بنابراین هر تبدلی که در دینداری جوان اتفاق می‌افتد مساوی با ارتداد نیست و ممکن است این تغییر و تبدل در جهت تعمیق دین باشد. پدر و مادرها باید بتوانند به دور از فضای تعصب در کنار فرزندان خود باشند، فضای گفتگو را برای آنها فراهم کرده و اگر خود نیز نمی‌توانند فرصت‌هایی برای جوان ایجاد کنند که در آن به دغدغه‌ها و نوگرایی جوان توجه شود.

ایشان در پایان تصریح کرد: دین عامل بازدارنده‌ای از نزدیک شدن انسان‌ها به آسیب‌های اجتماعی است. دین ذهن فرد را تغذیه می‌کند و به دل انسان حیات، حرکت و نشاط می‌دهد. دین خواص، آثار و کارکردهای مثبتی در جامعه دارد از جمله اینکه مانع ولنگاری مطلق انسان شده، ایجاد امنیت می‌کند و اضطراب و افسردگی را کاهش می‌دهد.