نگاهی اجمالی به تاریخ تحولات سیاسی نفت از ابتدا تا کنسرسیوم

1-در سال 1884 میلادی هوتز هلندی توانست امتیاز استخراج نفت را در دالکی و سالاخ جزیره قشم از دربار شاه قاجار اخذ کند و نام خود را به عنوان اولین فردی که  در ممالک محروسه ایران موفق به کسب امتیاز در این امر شده است در تاریخ ثبت نماید. اما بخت با این مرد هلندی یار نبود و نفتی کشف وبه بهره برداری نرسید سرانجام کنسرسیوم در سال 1901 منحل می گردد .اما این تلاش ها به این فرد منحصر نشد در سال 1892 میلادی ژاک دومورگان در یک سلسله مقالات که در مجله معادن منتشر گردید بیان کرد که در ناحیه قصرشیرین ایران نفت وجود دارد. با تحریک کتابچی خان ویلیام ناکس دارسی مشتاق می شود که در ایران به اکتشاف نفت بپردازد.

دارسی با دادن (رشوه های خودمانی) به دربار مظفرالدین شاه موفق میگردد که امتیاز را در سال 1901 میلادی دریافت کند و با گرفتن این امتیاز فصلی جدید در تاریخ معاصر ایران شکل گیرد. شرکت نفت دارسی که بعدها شرکت نفت ایران و انگلیس معروف شد در ابتدای تاسیس 500 هزار سهم یک لیره ای داشت که 300 هزار سهم به مظفرالدین شاه و 20 هزار سهم نیز نصیب درباریان این شاه قاجار گردید. این پیشکشی مطلوب شاه گردید تا انجا که به دارسی قدرت کامل و آزادی غیرمحدودی داده شد تا به راحتی مشغول استخراج نفت در مناطق مورد توافق گردد.

یکی از مواد این امتیاز 60 ساله معافیت گمرکی بود که همین ماده به تنهایی از سال 1901 تا 1932 ایران را از 20 میلیون لیره سود گمرکی محروم کرد . دارسی متعهد شده بود 20 هزار لیره نقد و 20 هزار لیره سهام و بعلاوه آن 16 درصد هم از منافع خاص سالیانه به دولت ایران پرداخت کند.

حفاری ها در پاییز سال 1902 در چاه سرخ آغاز شد و در ژانویه 1904 در این منطقه موفق به کشف نفت گردید اما نفت چاه کم بود و چاه خشک گردید.  با انتصاب دریاسالار فیشر به سمت لرد اول دریاداری بریتانیا کبیر و تبدیل سوخت کشتی های جنگی این کشور از ذغال سنگ به نفت برگه به نفع دارسی رقم خورد . به همین منظور قراردادی دیگر برای تامین امنیت با خوانین ایل بختیاری امضا گردید و شرکت موظف شد که 3 درصد از سهام شرکت را به آنان واگذار کند. به این منظور شرکت نفت بختیاری با چهارصدهزار سهم یک لیره ای در اراضی ایل بختیاری تشکیل شد. سرانجام در تاریخ 5 خرداد 1287 خورشیدی در مسجد سلیمان در اوج ناامیدی مهندسان و زمین شناسان نفت از دل زمین فوران کرد و اولین چاه نفت در خاورمیانه را به نام خود ثبت نمود. و در آوریل 1909 شرکت نفت ایران وانگلیس با 2 میلیون لیره در لندن ثبت گردید.

 سرپرسی کاکس وزیر مختار دولت بریتانیا در اردیبهشت 1288خورشیدی  با خزعل والی خوزستان وارد مذاکره گردید و با پرداخت اجاره سالیانه 650 لیره برای 10 سال به صورت پیش پرداخت و اجاره سالانه 1500 لیره و اعطای یک وام 10 هزار لیره حق کشتی رانی به رود کارون و اروند رود و بعلاوه تحت اختیار گرفتن نیروهای خزعل را بدست اورد .

در مهر 1290 خورشیدی چرچیل افکار لرد فیشر را دنبال کرد به این منظور بریتانیا 2 میلیون پوند در شرکت نفت ایران و انگلیس سرمایه گذاری کرد و 51درصد سهام شرکت را خریداری نمود و با انتصاب دو مدیر در شرکت حق وتو را از ان خود نمود . به موجب این امتیاز شرکت به مدت 20 سال به نیروی دریایی بریتانیا نفت میداد و برای فروش نفت به نیروی دریایی بریتانیا اولویت میداد.

کودتای3 اسفند 1299 رضاخان و سیدضیا طباطبایی اغازگر فصل نوین دیگری در تاریخ معاصر ایران بود این اثرگذاری در جریان تحولات سیاسی در عرصه نفت نیز مشاهده میگردد. با اغاز پادشاهی پهلوی اول و سلطنت رضاشاه قرارداد دارسی در سال 1311 ملغی میگردید به این منظور با دستور شاه پهلوی تقی زاده وزیر دارایی ملزم گردید در سال 1312 قرادادی با شرکت نفت ایران و انگلیس امضا نماید. این قرارداد حاشیه های فراوانی نیز داشت  اعدام تیمور تاش  به ظن جاسوسی و قتل سرداراسعد و مستوفی الممالک نمونه هایی از این حاشیه ها بودند.

اما نمایش مضحک تر این نمایشنامه انداختن پرونده نفت درون اجاق اتاق توسط رضاشاه بود که باعث گردید بسیاری از نامه ها و اسناد مهم که ایران میتوانست از انها به نفع خود در مجامع بین المللی استفاده کند از بین رفت !

قرار داد1933 به مدت 60 سال امتیاز نفت را واگذار به شرکت نفت ایران و انگلیس کرد و دارای 27 ماده بود که معافیت گمرکی به شرکت و حق الامتیاز سالیانه برای ایران به ازا 4 شلینگ برای هر تن و عدم لغو قرارداد توسط دولتهای بعدی و عدم صلاحیت دادگاههای ایران برای داوری از ان جمله هستند این قرار داد تا سال 1372 خورشیدی اعتبار داشت.

2- ملی شدن صنعت نفت ایران:

مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1952 میلادی حق استفاده و بهره برداری از منابع طبیعی را به عنوان جزیی از حاکمیت ملتها به رسمیت شناخت. اولین کشوری که منابع خود را ملی کرد مکزیک و روسیه تزاری در سال 1917 میلادی بود . صنعت نفت مکزیک در سال 1938 میلادی بعد 20 سال مبارزه ملی شد که سبب اعتراض دول ایالات متحده آمریکا و بریتانیا گردید.

ملی کردن تنها به کشورهای جهان سوم محدود نماند  فرانسه و بریتانیا در طی سالهای 1946 و 1949 به ملی کردن صنایع خود اقدام ورزیدند.

در ایران انتخابات چهاردهمین مجلس شورای ملی  نفت به مهم ترین مسئله کشور تبدیل شد . محمد مصدق رهبر غیررسمی یک فراکسیون در مجلس بود که از 16 نفر از نمایندگان تشکیل شده  که خود را مستقل نام نهاده بودند. تصویب موازنه منفی در مجلس که محمدمصدق آن را عنوان کرد یکی از مصوبات مجلس شورای ملی است که به موجب آن به هیچ کشوری امتیاز نفت تا زمان مقتضی داده نشود.

اما شاهکار محمد مصدق ملی کردن صنعت نفت است که البته ایشان این پیشنهاد را از سرباز فداکار وطن زنده یاد دکتر حسین فاطمی میداند. ملی شدن صنعت نفت با اعتراض رزم آرا نخست وزیر و غلامحسین فروهر وزیر دارایی وقت مواجه شد . در مجلس شورای ملی محمد مصدق به شرط پذیرفتن تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران نخست وزیری را قبول کرد و برنامه 2 ماده ای که ملی شدن صنعت نفت ایران و اصلاح قانون انتخابات مجلس و شهرداری ها بود را به مجلس پیشنهاد کرد. سرانجام قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در 29 اسفند سال 1329 خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا رسید و فصل نوینی را در تاریخ نهضت های آزادی بخش جهان رقم زد.

این اقدام اعتراض شدید دولت بریتانیا را در پی داشت زیرا که در امتیاز سال 1933 میلادی ذکر شده بود که هیچ دولتی توانایی لغو قرارداد را ندارد. بدین منظورناو گامبیا و چند ناوشکن انگلیسی عازم آب های ایران شدند و هنگ چترباز به جزیره قبرس اعزام شد حتی به یگان های بریتانیایی در عراق برای حمله به آبادان اماده باش داده شد و ناو موریس به سمت آب های ایران حرکت کرد. ملی شدن نفت ایران تاثیر شگرفی بر جهان اسلام گذارد تا آنجا که سرهنگ جمال عبدالناصر کانال سوئز را تحت تاثیر حرکت ازادی بخش ایران ملی اعلام کرد.

اما به علت محبوبیت نهضت در ایران و روی کار بودن دولت کارگری در بریتانیا و حزب دموکرات در ایالات متحده حمله ای به ایران صورت نگرفت . رویدادی که در 30 مهر 1331 خورشیدی روی داد قطع رابطه سیاسی ایران و بریتانیا به دستور محمدمصدق بود زیرا نخست وزیر ایران اینگونه تشخیص داده بود که سفارت بریتانیا باعث بلوا در ایران می گردد بدین منظور در 10 آبان 1331 خورشیدی دیپلمات های آن کشور ایران را ترک کردند. این اقدام خشم دولت بریتانیا را شعله ورتر کرد تا آنجا که دستور به محاصره اقتصادی ایران داد و خرید نفت از ایران را ممنوع اعلام کرد این دشمنی تا آنجا پیش رفت که سه هزار تن ریل و دو هزار تن شکر خریداری شده توسط ایران را تحویل نداد.

اما محمدمصدق به این اقدام ها تسلیم نگردید و سعی نمود با فروش نفت به ایتالیا و ژاپن و تشویق صادرات غیرنفتی بویژه دخانیات و نساجی و تثبیت نرخ ارز بتواند با این تحریم ها مقابله کند. اما این اقدامات برای مبارزه با فتنه های داخلی و خارجی کافی نبود و کودتای 28 مرداد سال1332 روی داد تا دولت ملی محمد مصدق سرنگون گردد و زاهدی به نخست وزیری ایران انتصاب شود . بعد روی کار آمدن دولت زاهدی ایالات متحده با وام 45 میلیون دلاری ایران موافقت کرد . در صورتی که رییس جمهور ایالات متحده از پرداخت این وام به دولت ملی دکترمحمد مصدق به بهانه بی انصافی در حق مالیات دهندگان آمریکایی دریغ کرده بود.

اولین اقدام سرلشگر زاهدی تجدید روابط با بریتانیا و تشکیل کنسرسیوم نفتی بود . قرارداد بین امینی وزیردارایی وقت و هوارد پیچ در تاریخ 9 شهریور 1333امضا گردید. حتی در این قرارداد ایران ملزم به پرداخت غرامت شد تا آنجا که دولت ایالات متحده پذیرفت از طرف ایران طی 10 سال مبلغ 25 میلیون لیره و دولت ایران نیز 21 میلیون لیره خسارت به شرکت نفت ایران و انگلیس پرداخت کنند این بدهی به شرکت باید تا سال 1349 خورشیدی پرداخت می گردید . سرانجام در 29 مهر 1333خورشیدی قرارداد در مجلس شورای ملی و در 6 آبان 1333 خورشیدی در مجلس سنا به تصویب رسید. حدود اختیارات این قرارداد بلوچستان – کرمان-فارس-جنوب اصفهان- خوزستان-لرستان-بروجرد-ملایر-کرمانشاهان و تعدادی از جزایر خلیج فارس بود. به قول امیرمعزی شاعر نامدار از حلب تا کاشمر میدان سلطان سنجر است!

این امتیاز 40 ساله مهار کار را در دست کنسرسیوم قرار داده بود اما به عنوان تشریفات کنسرسیوم عامل و کارگزار شرکت ملی نفت ایران بود . ترکیب هیات مدیره نیز تنها 2 نفر از 7 نفر توسط دولت ایران انتخاب میگردیدند. البته این برباددادن استقلال کشور توسط امینی وزیر دارایی وقت اینگونه پاسخ داده شد که ما از لحاظ معنوی در اکثریت هستیم!

کنسرسیوم دارای معافیت مالیاتی و گمرکی نیز بود و حتی در قرار داد ذکر شده بود که ایران خریدار نفت کنسرسیوم است . اما بند جالب توجه بند 37 این قرارداد بود که علی امینی وزیر دارایی وقت را صاحب اختیار کامل برای اجرای قرارداد میدانست و به نوعی خلاف قانون اساسی مشروطه و نقض حاکمیت ملی ایران بود.

3- دولت رانتیر دولتی است که بخش بزرگی از درامد خود را ازراه صدور یک یا چند ماده خام به کشورهای خارجی تامین می کند ویژگی های این دولت ها عدم ارتباط با فرایندهای تولیدی داخل کشور است در این نوع جوامع دولت اصلی ترین دریافت کننده و هزینه کننده درامد ناشی از رانت است. دولت از تلاش جامعه مستقل است و عامل اصلی جایگاه گروههای اجتماعی و اقتصادی رابطه آنها با دولت است. رانت سبب جدایی مردم از دولت و  افزایش بوروکراسی دولتی و هزینه دولت میگردد. این امر دولتی بزرگ را بوجود می آورد که با افزایش دادن یارانه به مردم باعث افزایش تورم می گردد که این امر توسعه ناپایداری را به ارمغان می اورد.

متاسفانه بعد کشف و استخراج نفت در ایران بویژه در دوره پهلوی دوم دولت رانتیر در ایران بوجود آمد و این وضع تا اکنون نیز پابرجاست .

گذشته چراغ راه آینده است هر چند که در جوامع جهان سوم مردم به تجربه کردن خطا استاد هستند اما با مطالعه و تفکر درباره نهضت ملی شدن نفت ایران می توان درس های فراوانی گرفت . درس هایی مثل شناخت دقیق جامعه جهانی-عدم جدایی بین روحانیون و روشنفکران- پرهیز از شعار زدگی در سیاست خارجی- عدم لجاجت مدیران و مسئولین در مسائل داخلی و خارجی- عدم اعتماد به قدرتهای بزرگ و درک این موضوع که دولتها به دنبال منافع ملی خود هستند و ما نیز باید به دنبال و تحقق منافع ملی کشور باشیم تا بتوانیم ایران توسعه یافته و آبادتری در اختیار نسل آینده گذاریم.

احسان عزیزی- دانش آموخته کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام دانشگاه علامه طباطبایی

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام