«خودسرقتی» در آثار علمی

عطنا - جنبه‌های حقوقی تخلفات پژوهشی موضوعی مهم برای همه پژوهشگران و اساتید دانشگاه است، اما ابتدا باید بدانیم تخلفات پژوهشی، یک سری افعال یا ترک فعل‌هایی هستند که طبق قوانین یا آیین‌نامه‌های انضباطی به عنوان تخلف محسوب می‌شوند. البته این عنوانی عام است و دایره و شمول گسترده‌ای دارد و صرفاً به آنچه در قوانین جرم شناخته می‌شوند گفته نمی‌شود یعنی معنای موسعی دارد و ممکن است فعلی یا ترک فعلی در قانون نیامده باشد اما به عنوان یک عرف آکادمیک، یک کار پژوهشی به عنوان تخلف در نظر گرفته شود.

یک پژوهشگر باید متواضع و دارای حسن نیت باشد و اگر کسی بر خلاف اینها رفتار کند حتماً از جانب جامعه آکادمیک و حتی ممکن است عموم جامعه مورد سرزنش واقع شود و حتی ممکن است او را منزوی کنند. از این موارد در ایران و کشورهای دیگر زیاد بوده است. درباره انواع تخلفات پژوهشی باید گفت که انواع زیادی وجود دارد که ما به برخی از آنها می‌پردازیم. یکی از مهمترین انواع تخلفات، نقض حقوق مالکیت فکری است. منظور از نقض حقوق مالکیت فکری، نقض حقوقی است که قانونگذار نسبت به آثار علمی برای افراد همانند کتاب، نرم افزار رایانه‌ای و حتی اختراعات در نظر گرفته است و افراد دارای حقوق انحصاری نسبت به آن اثر یا مال فکری هستند و اگر کسی بخواهد از آن استفاده کند حتماً باید از صاحب آن اجازه بگیرد و اگر بدون اجازه این کار را انجام دهد مرتکب تخلف شده است.

 

عنوان دیگر سرقت علمی است. این سرقت تا حدودی شبیه به نقض حقوق مالکیت فکری است اما تفاوت‌هایی با آن دارد. در این کار فرد سارق از ایده یا بیان مربوط به دیگری بدون اجازه در کار خود استفاده و آن را به نام خود جا می‌زند مثلا شخصی در یک سمینار یا جلسه دفاع از پایان‌نامه شرکت کرده و آنچه شنیده است را در کار خود می‌آورد و منبع را ذکر نمی‌کند که این کار تخلف محسوب می‌شود.

 

تخلف دیگر نشر مکرر است که متأسفانه در جامعه ما بسیار رایج شده است و افرادی مقاله‌ای را منتشر و بعد از مدتی با تغییراتی در عنوان یا متن دوباره از آن استفاده می‌کنند. تخلف دیگر دستکاری داده‌ها است که متأسفانه در بسیاری از کشورهای دنیا دیده می‌شود که به صورت تحریف یا جعل داده به نفع شخص خاص یا برای اثبات نظریه علمی خود شخص است. تخلف دیگر اجاره علمی است که متأسفانه این مورد هم در جامعه ما بسیار رایج شده و به این معنا است که کسی به جای اینکه کارهای پژوهشی خود را انجام دهد از شخص دیگر می‌خواهد چنین کاری را انجام دهد و مبلغی هم به وی پرداخت می‌کند. در شرایط کنونی چون دانشگاه و پژوهشکده‌های زیادی وجود دارد و افراد باید پایان‌نامه بنویسند و اساتید نیز باید برای ترفیع رتبه، مقالات علمی و پژوهشی داشته باشند لذا اقدام به چنین کاری می‌کنند و موسساتی نیز شکل گرفته‌اند که چنین کارهای اجاره‌ای را انجام می‌دهند.

تخلف دیگر خودسرقتی است. خودسرقتی، بخشی از سرقت علمی است. البته عجیب است که آن را سرقت می‌نامند اما در مراکز علمی و دانشگاهی، وقتی کتاب یا مقاله‌ای می‌نویسید دیگر آن را به جامعه اهدا کرده‌اید و انگار آن اثر از وجود شما جدا شده است و شما نمی‌توانید مدام از آثار قبلی خودتان استفاده کنید. مورد بعدی عدم رعایت حقوق افراد مرتبط با پژوهش همانند همکاران در پروژه است که ممکن است در بسیاری از مواقع حقوق آنها رعایت نشود و گاهی فردی یک اثر را منتشر می‌کند بدون اینکه نام همکاران را ذکر کند و گاهی نام کسی را می‌آورد که اساساً در آن پروژه حضور نداشته‌ است. همچنین در آزمایش‌های پزشکی افرادی که آزمایش می‌شوند باید در جریان ابعاد قضیه باشند که گاهی متأسفانه در جریان امر نیستند.

 

در اینجا می‌خواهیم درباره نقض حقوق مالکیت فکری به عنوان یکی از پرکاربردترین تخلفات پژوهشی صحبت کنیم. مال فکری، مالی است که حاصل تراوشات فکری و ذهنی انسان است و با اموال دیگر همانند خانه و ماشین و لباس تفاوت دارد. این مال فکری یک رابطه تکوینی با شما دارد و از شما به وجود آمده است. البته برخلاف سایر اموال شما عمر موقتی دارد و شما برای یک زمان کوتاه مالک انحصاری آن به حساب می‌آیید. مثلا در آثار ادبی و هنری که مشمول حقوق کپی رایت قرار می‌گیرد عمر این حق در طول زندگی فرد تا پنجاه سال بعد از مرگ وی است و در مورد اختراعات نیز عمر حق اختراع بیست سال است.

 

قانونگذار بنا به دلایلی این حق را برای شما پیش‌بینی کرده است تا شما به عنوان مخترع انگیزه‌ بیشتری پیدا کنید تا در پرتو آن، جامعه به پیشرفت و رفاه دست پیدا کند. این حق انحصاری که به شما داده می‌شود اقسام مختلفی دارد و ما آنها را در دو دسته حقوق مالکیت صنعتی و ادبی - هنری قرار می‌دهیم. حقوق مالکیت صنعتی همانند اختراعات است که در رشته‌های فنی و مهندسی کاربرد بیشتری دارد و حقوق ادبی و هنری نیز برای مقالات و فیلم و موسیقی و امثالهم کاربرد دارد. 

 

کسی که حقوق مالکیت فکری دارد از دو حق مادی و معنوی برخوردار است. حق مادی همان حقی است که شما قرار است از آن پول در بیاورید یعنی اختراع خود را به دیگران می‌فروشد و اگر کسی بدون اجازه شما وارد این حریم شده یا اختراع شما را تولید کند شما اجازه پیگیری حقوقی دارید. حق معنوی نیز وابسته به شخصیت شما و تا ابد متعلق به شماست و تا ابد نام شما روی اثر است و کسی نمی‌تواند آن را به نام خودش چاپ کند. البته شما حق دارید که نام مستعار خودتان را روی اثر بگذارید یا آن را بدون نام منتشر کنید اما باید همه به تصمیم شما احترام بگذارند. البته شما هستید که تصمیم می‌گیرید اثر شما کی و کجا و با چه کیفیتی منتشر شود؟

ممکن است در برخی از کشورها مصادیق حقوق مادی و معنوی با مصادیق حقوق مادی و معنوی با ایران تفاوت داشته باشد؛ مثلا در فرانسه این مصادیق متفاوت برای پژوهشگران و هنرمندان و مخترعان وجود دارد. یکی از حقوقی که در فرانسه برای هنرمندان وجود دارد این است که اگر اثری هنری را به فروش برسانند و در چرخش‌های بعدی در بازار قیمت آن افزایش پیدا کند درصدی از فروش را برای خالق آن در نظر می‌گیرند.

 

همچنین خالقان یک اثر یا کتاب، حق پشیمانی دارند که این در حقوق ایران وجود ندارد و بدین معنی است که اگر اثری را وارد بازار کردید ممکن است بعداً دچار تغییرات ایدئولوژیک شده و پشیمان شوید، بنابراین چنین امکانی وجود دارد که تقاضا کنید این کتاب از بازار جمع‌آوری شود و قراردادی که با ناشر بسته‌اید را فسخ کنید. در ایران حقوق مالکیت فکری دارای محدودیت مکانی هم هست و اگر اثری را در ایران منتشر می‌کنید این سؤال به وجود می‌آید که آیا در سایر کشورها هم از اثر شما حمایت می‌‌شود یا خیر؟ طبق مقررات ایران باید این اثر برای اولین بار در ایران منتشر شده باشد تا مورد حمایت قرار گیرد. در مورد آثار مکتوب نیز همین‌گونه است و زمانی از حقوق مادی در ایران برخوردار هستید که اثر شما برای اولین بار در ایران منتشر شده باشد و این حقوق هم فقط مربوط به مرزهای جمهوری اسلامی ایران است.  

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام