روزآمدی، کاربردی کردن، بومی سازی و اسلامی سازی، ۴ شاخص تحول در علوم انسانی است

عطنا - نشست هم‌اندیشی «چگونگی تحول در علوم انسانی» به مناسبت بزرگداشت علامه سیدمحمدحسین طباطبائی دوشنبه ۲۴ آبان در محل سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه‌ طباطبائی به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
 
به گزارش عطنا، در این نشست دکتر عبدالله معتمدی، سرپرست دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به این که هدف از این نشست در وهله اول اعلام آمادگی دانشگاه برای استفاده از ظرفیت و پتانسیل اساتید برای تحول در علوم انسانی است، اظهار کرد: «تدوین مطالب بیان شده در این نشست و نشست های دیگر، خود به مثابه گامی برای فراهم کردن ادبیات علمی در حوزه تحول علوم انسانی می تواند باشد و این مستند کردن خیلی ضرورت دارد تا به اقتضای این که دانشگاهی هستیم و کنشگری عملیاتی داریم بتوانیم از این ها استفاده کنیم.»
 
وی با تاکید بر این که تحول در این علوم نیازمند سیاستگذاری است، افزود: «پژوهشگاه تحول در علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبائی به خوبی از ظرفیت های موجود استفاده خواهد کرد. اصلی ترین کار که برای خود در این فضا قائل هستیم این است که بتوانیم این تحول را در قالب یک گفتمان علمی در فضای دانشگاه و در بین استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی داشته باشیم و  آمادگی داریم که محتواهای مناسبی را با همین رویکرد تحول در علوم انسانی چاپ و نشر دهیم و حتی کمک کنیم تا به زبان های دیگر ترجمه شود تا در خدمت جامعه علمی قرار گیرد.»
 
معتمدی در خصوص چگونگی تحول در علوم انسانی گفت: «با صحبت در این باره به نوعی  از چرایی و چیستی گذر کردیم و به چگونگی رسیده ایم. در سال های گذشته در مورد چیستی و چرایی و حتی فراتر از آن چگونگی تحول علوم انسانی بحث شده و کار شده است. به هر حال اقدامی که شورای عالی انقلاب فرهنگی و بعد شورای تحول در علوم انسانی در تبیین برنامه‌های های درسی داشتند، یک بحث چگونگی بود و به این نتیجه رسیدند که برنامه های درسی باید بازنگری شود و تا الان بیش از صدها برنامه بازنگری شده و این یک اقدام و حرکت درباره چگونگی تحول بوده است.»
 
وی ادامه داد: «این تغییرات همچنان ادامه دارد، اما به نظر می رسد که پس از آن عناصر مکمل دیگری در کنار تغییر برنامه نیاز بود که آن عناصر به دلایلی محقق نشد و این به خودی خود باعث شد که تغییر برنامه ها نیز کنش خود را پیدا نکند. مثلا برنامه ها و سرفصل های درسی تغییر پیدا کرد، ولی کسی که باید این ها را محقق و تبدیل به رفتار کند، استاد است. ما در همگام کردن استادان خود و در این که استادان ما نسبت به مطالب درسی و موضوعات اغنا شده باشند، به هر دلیلی نتوانستیم توفیق داشته باشیم.»

تحول در علوم انسانی باید تبدیل به گفتمان مسلط علمی شود
سرپرست دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه از بحث های جدی که در سطح ملی با آن مواجه هستیم، بحث تبدیل موضوع تحول در علوم انسانی به گفتمان مسلط علمی است، اظهار کرد: «حس می کنیم که در این دانشگاه توان این را داریم که این بحث ها را شروع کنیم و از همه گروه های آموزشی می خواهیم که در این باره بحث کنند و نشست برگزار کنند‌ و لازم نیست همه نگاه اثباتی داشته باشند. حتی اگر کسی فکر می کند این نشدنی است و انکار می کند نیز نظر خود را باید بیان کند‌. به نظر می‌رسد در راستای گفتمان سازی اقداماتی باید انجام دهیم. این نشست اقدامی است که پیام خود را منتقل می کند. این بحث ها ارائه راهکاری است که چگونه وارد بحث شویم.»
 
وی در خصوص این که کرسی های نقد و آزاد اندیشی و نظریه پردازی داده های لازم را فراهم می کنند تا درباره این تحول بتوانیم حرف بزنیم، تاکید کرد: «انتقال این گفتمان به دانشجویان تحصیلات تکمیلی همه در راستای این گفتمان سازی است‌. شبکه سازی و ارتباط با تمام اساتید و نهادهایی که در این زمینه کار کرده اند، می تواند به ما کمک کند تا با کارهایی که انجام شده است مواجه شویم و حتی ممکن است این کارها نواقصی نیز داشته باشد. اما به هرحال این ها راه هایی است که دیگران انجام داده اند و ما هم می توانیم از آن استفاده کنیم.»

۴ شاخص مدنظر در تحول علوم انسانی
معتمدی یکی از بحث هایی که در موضوع تحول علوم انسانی باید به آن توجه کرد، توجه به چیستی و ناچیستی آن دانست و گفت: «حتی این ناچیستی باعث شده است که گاهی حرکت ما کند شود. ابهامات و تصورات نادرستی که گاهی نسبت به تحول در علوم انسانی وجود دارد، شرایطی را فراهم می کند که یک حالت انکار و حالت طرد از بعضی از همکاران اتفاق افتد و بیشتر ناچیستی باعث این اتفاق می شود. در تعریفی که درباره تحول در علوم انسانی مطرح می کنیم توجه به ۴ شاخص مدنظر است.»

رشته های علوم انسانی در ایران کهنه هستند
وی درباره اولین شاخص که شاخص روزآمدی است، اظهار کرد: «یک وجه تحول این است که این دانش در علوم انسانی در هر رشته ای باید روزآمد شود. در دانشگاه علامه طباطبائی می توان این روزآمدی و حتی آن دیپلماسی علمی که ما معتقد هستیم باید در دانشگاه علامه اتفاق افتد، انجام شود. اگر قرار است تعامل استادان ما با دانشگاه های برتر دنیا و رفت و آمد علمی اتفاق افتد، باید یک شناختی نسبت به این که در دانشگاه های معتبر دنیا در مباحث جدی چه اتفاقی می افتد، پیدا کنیم. ما در این شاخص خیلی دچار نگرانی نیستیم و احتمالا کمتر افرادی باشند که در این حوزه بگویند که نیازی به روزآمدی نیست.»
 
این استاد دانشگاه افزود: «رشته های علوم انسانی در ایران کهنه هستند و از عمر بحث های مطرح شده در کلاس ها چند دهه گذشته است. حال اگر استادان ما به زبان انگلیسی آشنا باشند و از منابع انگلیسی بتوانند استفاده کنند، خیلی خوب است. ولی استادانی که این توانایی را ندارند، باعث به وجود آوردن فاصله زیادی می شوند. این یک شاخص است‌ که دانشگاه ما باید به آن حساس باشد و باید برنامه های مختلف برای آن داشته باشیم.»

فارغ‌التحصیلان علوم انسانی نمی‌توانند دانش خود را به کار بگیرند
معتمدی در ادامه به شاخص دوم یعنی کاربردی کردن علوم انسانی پرداخت و گفت: «علوم انسانی در نظام هماهنگ با دانشگاه و جامعه باید با هم پیوند داشته باشند و دانشگاه باید پیشرو در حرکت یا جهت دهی به فعالیت های اجتماعی باشد. در حایل که امروز حوزه علوم انسانی هیچ کاربرد و نقشی در فضای اجتماعی ندارد. دانشجو در حالی فارغ التحصیل می شود که از دیدگاه ها و نظریات آگاه است ولی مهارتی ندارد که این ها را به کار گیرد. باید بتوانیم که از دل این حرف ها به سمتی پیش رویم که خدماتی ارائه دهیم و به حل مشکلات اجتماعی کمک کنیم.»
 
وی تصریح کرد: «جامعه به استعدادهای خود که روی آنها سرمایه گذاری کرده است نیاز دارد که در خدمت مسائل و مشکلات جامعه باشند‌. کاربردی کردن این علوم هم در قالب تغییر برنامه های درسی و مهارتی کردن این علوم قابل انجام است و هم می توان زمینه ای فراهم کرد که فارغ‌التحصیلان ما با تخصصی که در رشته های مختلف پیدا می کنند بتوانند در قالب مراکز رشد، از ایده های تخصصی خود استفاده کنند.»

دانش بومی در جهت توسعه دانش جهانی است
معتمدی با اشاره به شاخص سوم و بحث بومی سازی و بومی نگری در علوم انسانی اظهار کرد: «بدون هرگونه افراط و تفریط باید گفت در هر رشته تخصصی در علوم انسانی، اصل این تحقیقات و نظریات در کشور دیگری دارد اتفاق می افتد. داده هایی که جمع آوری و مبنای یک نظریه شده است، در جای دیگر انجام شده است. مثلا اگر ما در کلاس بخواهیم در مورد نوجوان صحبت کنیم، در واقع درباره نوجوان غربی داریم صحبت می کنیم زیرا کتابی که از آن برای تدریس استفاده می کنیم، کتابی است که از کشورهای غربی آمده است و در آن بافت نوشته شده است.»
 
وی ادامه داد: «اگر گفته شود که این علوم انسانی را به سمت جامعه ببریم و مبنای تدریس بر اساس مطالعات بومی و تحقیق میدانی باشد، باید توجه داشت که علوم انسانی ساخت محور، بافت محور و فرهنگ محور است. یک رفتار در بافت های مختلف معانی متفاوتی دارد و این علوم مثل علوم دیگر نیست. لذا ما نیاز داریم جامعه خود را مطالعه کنیم و آن را تبدیل به متن و محتوا کنیم و از آن استفاده نماییم.»

اسلامی سازی به معنای نادیده گرفتن دانش غربی نیست
معتمدی درباره شاخص اسلامی سازی بیان کرد: «ممکن است مقداری از انکارها و طردها به این شاخص برگردد. شاید در ۳ شاخص قبلی افراد دغدغه نداشته باشند و پذیرش بیشتر باشد ولی در این شاخص مثلا بحث این است که علم را ایدئولوژیک نکنیم. باید گفت هیچ علمی غیر ایدئولوژیک نیست و کدام علم است که پشت آن نظریه فلسفی وجود نداشته باشد. بی دینی نیز یک نوع دین است و انسان بی دین وجود ندارد. لذا اگر به ناچیستی ها توجه شود دغدغه دوستان برطرف می شود.»
 
وی در ادامه به باورهای نادرست در خصوص این شاخص پرداخت و گفت: «یکی از باورهای نادرست این است که مثلا اگر کتابی روان شناسی می خواهیم بنویسیم و به دست دانشجو برسانیم، باید پر از حدیث و آیه باشد تا بدین گونه اسلامی سازی شود. این باور اشتباه است و اتفاقا اعتقاد داریم که کتابی که می خواهد به دست دانشجو برسد هم باید روایی صوری و هم محتوایی داشته باشد. اگر غیر از این باشد که مثلا در قالب کتاب روانشناسی معارف درس دهیم، اشتباه است.»
 
سرپرست دانشگاه علامه طباطبائی افزود: «این که نسبت به مبانی تأکید می شود، یک حرف عالمانه است. وقتی از علوم انسانی صحبت می شود که بر اساس یک نظریه انسان شناسانه و بر اساس یک مبانی معرفتی و ارزش شناسی شکل گرفته است، ما در مبانی مفاهیم با هم اختلاف داریم. مبانی علوم انسانی امروز عمدتا مادی گرایی است. انسان ساحت های مختلف دارد و یک ساحت آن زیستی است که در این ساحت چاره ای نداریم جز این که از روش های اثبات گرایی و تجربی استفاده کنیم. اما تمام وجود انسان ساحت زیستی نیست و ساحت معنوی نیز دارد.»
 
معتمدی با بیان اینکه صبحت از اسلامی سازی به معنای نادیده گرفتن دانش غربی نیست و به آن دانش بشری نیاز داریم و باید در حد فهم یک ساحت از آن استفاده کنیم، اظهار کرد: «پس احتیاج نداشتن به علوم غربی باور نادرستی است. یا می گویند علم دستوری نیست. این درست است ولی فعالیت های علمی تحت تاثیر جهت گیری های ارزشی ما خیلی متفاوت می شود. بحث این است که سمت و سوی حرکت علمی را بتوانیم مشخص کنیم.»
 
وی ادامه داد: «برخی دیگر می گویند چون در این مدتی که حرف زده شده محتوا و منابع جدی تهیه‌ نشده است، پس تحول در علوم انسانی غیر ممکن است‌. اما ما برای امروز و فردا به این بحث نگاه نمی کنیم و این یک بحث زمان بر است، ضمن این که الان نیز دستمان در این باره خالی نیست.»
 
این استاد دانشگاه افزود: «برخی دیگر می گویند علم مدرن، علم تجربی است و نمی‌توان آن را اسلامی کرد که این حرف نیز نادرست است و کافی است که نگاه کنید در یک کتاب علمی تا چه اندازه گزاره های غیر علمی وجود دارد و مبتنی بر تجربه نیست. امروزه حتی در غرب نیز تنها به رویکرد تجربه گرایی و اثبات گرایی اتکا نمی شود و پارادایم های مختلفی ارائه شده است‌، چراکه انسان یک موجود معناساز و معناکاو است.»

چرا علوم انسانی در ایران از جایگاه ویژه خود برخوردار نیست؟
وی با بیان این که من امیدوارم تمام این صحبت ها را با کمک اساتید تبدیل به پروژه های جدی تحقیقاتی کنیم و از دل آن پايان نامه های دکتری و کارشناسی ارشد تعریف شود و حاصل این باشد که در یک فرآیند زمانی، گامی به پیش ببریم، تاکید کرد: «با پتانسیلی که در دانشگاه علامه طباطبائی سراغ داریم، ما این توان را داریم و البته نیاز داریم برخی کارها را به صورت گروهی انجام دهیم. کار واقعا دشواری است و اگر امروز یک استاد تصمیم به تهیه منبع با رویکرد جدیدی بگیرد، کار راحتی نیست. اما این یک مسیر روشن و اجتناب ناپذیر است. به نسبتی که در این مسیر بتوانیم قرار بگیریم، علاقه مندی جامعه به رشته علوم انسانی بیشتر می شود و اثر بخشی و نقش علوم انسانی در جامعه بیشتر خودش را نشان می دهد.»
 
وی با طرح این سوال که چرا امروزه علوم انسانی در جامعه ما از جایگاه ویژه خود برخوردار نیست؟، اظهار کرد: «دلیل آن این است که گاهی حس می کنند کسانی که در رشته های علوم انسانی فارغ التحصیل شدند مگر چه کاری می توانند انجام دهند و چه نقشی دارند. بخشی از این جایگاه از دست رفته می تواند از این طریق برگردد و استعدادهای برتر کشور به جای انتخاب رشته های دیگر می توانند به سمت رشته های علوم انسانی بیایند و این زمینه ارتقای علوم انسانی را فراهم می کند.»

گزارش: هیوانا حیدری

عطنا را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید:

اینستاگرام                                              تلگرام