سناریوهای مطرح برای آینده دولت در افغانستان

عطنا - نشست علمی «تاثیر توافقات بین آمریکا و طالبان بر دولت ملی افغانستان» به میزبانی کمیته روابط بین الملل انجمن علوم سیاسی ایران و با سخنرانی دکتر سید محمد رضا هاشمی استاد دانشگاه غالب کابل و دکتر مجتبی نوروزی کارشناس مسائل افغانستان در روز چهار شنبه 13 مرداد ماه 1400 برگزار گردید.

به گزارش وبسایت انجمن علوم سیاسی ایران، در ابتدای این جلسه دکتر مهدی زیبائی دبیر کمیته روابط بین الملل انجمن علوم سیاسی به عنوان مدیر نشست مقدمه­ ای موجز در خصوص پیشینه تاریخی حضور و نقش آفرینی جریان اسلام­گرای تندرو طالبان در افغانستان به شرح ذیل بیان نمودند: افغانستان در طول چهار دهه گذشته دچار ناآرامی­ های متعددی بوده که این نا آرامی­ ها بیش از آنکه انعکاسی از کشمکش قدرت داخلی باشد نشانه­ ای از آوردگاه تقابل قدرت­های منطقه ­ای و بین­ المللی بوده است.

ایشان افزودند: پس از تحولات ناشی از دست به دست شدن قدرت در ساختار سیاسی افغانستان  طی سال های 1970 میلادی، این کشور شاهد حضور و دخالت نظامی ارتش سرخ شوروی سابق با هدف به قدرت نشاندن جریان سیاسی معطوف به خود بود. در این ارتباط، بلوک غرب نیز در واکنشی تقابلی ائتلافی را تشکیل داد که مبتنی بر مدیریت کلان آمریکا و انگلستان، کمک­های اطلاعاتی پاکستان و کمک­های مادی عربستان سعودی بود. در این چارچوب روند تمرکز تشکل­ها و جریان­های اسلامی تندرو با هدف مقابله با حضور ارتش سرخ با عنوان بازیگر الحادی و کمونیسم در سرزمین اسلامی افغانستان آغاز گردید. به دنبال فروپاشی شوروی و خروج ارتش سرخ از افغانستان، دولت ملی مجدداً تشکیل و در راس ساختار سیاسی این کشور قرار گرفت. اما بواسطه مسلح بودن جریان­های اسلامی مورد بحث و تجربه برآمده از یک دهه مبارزه مسلحانه، این دولت ملی فاقد اقتدار لازم برای مقابله با جریان های تندرو اسلامی مورد حمایت بازیگران منطقه ­ای و بین ­المللی بود؛ در نهایت به دنبال درگیری­های داخلی نیمه اول دهه 90 میلادی، در بازه زمانی مابین 1996 تا 2001 امارت اسلامی افغانستان به سرکردگی جنبش سیاسی-نظامی طالبان شکل گرفت. پس از سوء قصد قرار گرفتن امریکا در واقعه 11 سپتامبر 2001، ایالات متحده با هدف از بین بردن جریانی که خودش در برهه­ ای از تاریخ برای مقاصد خاص به وجود آورده بود بر آن شد تا به افغانستان حمله کند.

پس از حمله آمریکا به افغانستان و سرنگونی ظاهری رژیم طالبان، یکبار دیگر دولت ملی با همکاری بازیگران منطقه­ ای و بین­ الملی در این کشور شکل گرفت اما این دولت ملی به دلیل ساختار نظام سیاسی افغانستان و شکاف­های عمیقی قومی و هویتی نتوانست آنچنان که باید به یک قدرت فائقه بدل شود؛ از سوی دیگر، ایالات متحده نیز در نزدیک به دو دهه جنگ نتوانست به طور کامل از پس جریان طالبان بر بیاید، بر این اساس، از سال 2018 روند صلح افغانستان بدون توجه به نقش دولت مرکزی این کشور به حضور نمایندگان طالبان و امریکا به میانجیگری دوحه در قطر برگزار شد و ماحصل آن در ظاهر، موافقت امریکا به خروج از افغانستان می­باشد. در این چارچوب افغانستان یکبار دیگر شاهد ظهور و نقش­ آفرینی طالبان در عرصه سیاسی افغانستان است که این حضور به واسطه شباهت­های نزدیک به دوره قبل واکنش­های شدید قومیت­های مختلف افغانستان را برانگیخته و همچنین دولت مرکزی را به واسطه کنار گذاشته شدن در جریان گفتگوهای اصلی صلح بین امریکا و طالبان و حملات گاه و بی گاه نیروهای طالبان برای تسخیر ولایات مختلف این کشور در تنگنا قرار داده است.  
 
طالبان: جنگ یا صلح
به باور دکتر هاشمی استاد دانشگاه غالب کابل، افغانستان از موقعیت ژئوپلیتیکی مهمی برخوردار هست و بخش عمده ­ای از رقابت­های  بین­ المللی بر سر افغانستان و در میان رقبای فرامنطقه ­ای و منطقه­ ای آن جریان دارد و این فضا چه در دوران جنگ سرد چه دوران کنونی شرایطی را برای رقابت به وجود آورده است که به همین دلیل ما امروزه شاهد بی­ ثباتی و فروپاشی نظام­های سیاسی حاکم در این کشور بوده ­ایم که پیامد آن همواره نظام­های سیاسی را با چالش مشروعیت مواجه ساخته است که از جمله مهم­ترین این چالش­ها، چالش مشروعیت سیاسی می­باشد.

ایشان در بخش بعدی صحبت­های خود آینده سیاسی دولت افغانستان را مورد بررسی قرار دادند و اظهار داشتند: طالبان، گروه نظامی- امنیتی است که سعی دارد چالش­های امنیتی زیادی را به عنوان کنشگر غیردولتی برای دولت ملی ایجاد کند. امروز بعد از توافق بین طالبان و آمریکا این گروه تبدیل به یک گروه رادیکال سیاسی-نظامی شده است و قصد دارد قدرت را بدست گیرد. دولت فعلی در افغانستان با چالش­های بسیاری روبرو است که طالبان از این چالش­ها به نفع خودش استفاده می­کند و آنها را دلایل ناکارآمدی دولت بر می ­شمارد؛ به طوری که وعده ایجاد یک نظام سیاسی را می­دهد که در آن فساد اداری و تبعیض وجود نخواهد داشت.

وی درباره آینده سیاسی دولت در افغانستان خاطر نشان کرد، با توجه به گفته و عقاید طالبان، این جریان گروهی به طور کامل با اصول دولت مدرن (nation state) مخالف است. برای مثال، در بحث مشروعیت مردم و دیدگاه آنها نسبت به حکومت هیچ جایگاهی ندارد، آنها نظامی را می ­پسندند که مردم در آن دخالت ندارند و این یک چالش اساسی با عنوان چالش مشروعیت نظام به حساب می­ آید. در این ارتباط، موضوع حقوق شهروندی به طور جدی تحت خطر است، بدون شک در آینده شکل­ گیری دولت در افغانستان بر مبنای توافق بین طالبان و دولت فعلی، حقوق شهروندی و حقوق زنان با محدودیت مواجه خواهد شد.

ایشان سناریوهای مطرح برای آینده دولت در افغانستان را چهار مورد برآورد کردند. اولین مورد، ساختار فعلی با وضعیتی که شاهد هستیم ادامه پیدا کند و طالبان به عنوان شریک قدرت در کنار دولت فعلی به ادامه کار خود بپردازد؛ سناریو دوم، بحث تغییر ساختار نظام از ریاستی به پارلمانی است اما با توجه به اینکه نظام ریاستی و متمرکز از دید طالبان مطلوب به نظر می­ رسد احتمال شکل­ گیری نظام پارلمانی وجود دارد. سناریو سوم، طالبان با قدرت نظامی خود افغانستان را در اختیار گیرد و آن نظام نظام مدنظر خود را بر پا سازد. سناریو چهارم، زمینه برای بوجود آمدن یک دولت موقت در راستای وجود یک نظام سیاسی اسلامی که مورد قبول هر دو طرف فراهم گردد.

در سطح بین ­المللی تحلیل، متاسفانه از یک سو در مذاکرات صلح بین امریکا و طالبان و بین دولت و طالبان از سویی دیگر ما شاهد دخالت بازیگران منطقه­ ای و فرامنطقه­ ای هستیم؛ برای مثال، نقش پاکستان در این مذاکرات بسیار گسترده و تاثیرگذار است، در نتیجه رسیدن به توافق و آینده مشخص بسیار دشوار می­ باشد. بحث خلق بحران در افغانستان از لحاظ منطق رئالیسم نشان می­دهد کشورهای قدرتمند مثل ایالات متحده سعی دارند تا با دامن زدن به موضوعات بی­ اهمیت و رسانه­ ای کردن بحران موجود در افغانستان برنامه ­های از پیش تعریف شده خود را عملیاتی نمایند. پس گزینه­ ای که در حالت فعلی می­توان به آن اکتفا کرد این است که دولت تمایلی به صلح ندارد هر چند که بیان می­کنند خواستار صلح است. به واسطه جنایات ارتکابی طالبان در این مدت و عدم تعهد طالبان به توافق با آمریکا، دولت مرکزی امیدی به برقراری صلح ندارد؛ از سوی دیگر، طالبان نیز با توجه به تحرکات اخیر و گسترش ناامنی نشان داده ­اند در حوزه عملی نمی­ خواهند با دولت کنار بیایند. بنابراین ماه عسل آنها یک دوره ناامنی در افغانستان را به همراه دارد و این بحران هم به سود کشورهایی نظیر ایالات متحده یا انگلستان است.

به باور دکتر هاشمی، طالبان رویه خود را تغییر نخواهد داد چون تنها راه برای آنها خشونت است. آنچه در شرایط فعلی می­ توان با قطعیت از آن سخن گفت این است که وضعیت کنونی ادامه خواهد یافت چرا که طالبان توان تصرف شهرهای بزرگ را ندارد. دولت مرکزی به واسطه برخورداری از نیروی هوایی و مقبولیت بالاتر در میان مردم از توان بیشتری در این تقابل برخوردار است. اما این معادله در صورت دخالت بازیگران خارجی تغییر خواهد کرد که به نظر می­رسد در پایان این اتفاق روی خواهد داد و طالبان در بخشی از قدرت سیاسی کشور سهیم خواهد شد.

نخبگان جدید بانیان صلح
در بخش بعدی این نشست دکتر مجتبی نوروزی کارشناس مسائل افغانستان جلسه را با  تکمیل بحث مشروعیت پیش بردند. ایشان بیان کردند: همانطور که مشخص است مسئله مشروعیت برای حاکمان بسیار حائز اهمیت می­ باشد چرا که وجود یا فقدان آن به هزینه حکمرانی باز می ­گردد و هرچه حکومت و حاکمان از مشروعیت بیشتری برخوردار باشند هزینه حکمرانی کاهش و تداوم حکمرانی آنها بهتر خواهد بود. یکی از منابع مشروعیت که این روزها در دنیای سیاست بسیار مورد تاکید قرار می­ گیرد خواست و اراده مردم است، به طور متعارف حکومت­ها مشروعیت خود را از سنت­ های برگرفته از فرهنگ جامعه به دست می­ آورند که در افغانستان به سه سنت می­توان اشاره کرد. نخست، یک نوع خواست و اراده نخبگانی یعنی آن سنتی که در قبایل پشتون وجود دارد و تحت عنوان شکل­ گیری جرگه که در واقع ریش ­سفیدان و نخبگان هستند، قرار می­گیرد. به طوری که بزرگان جمع درباره مسائل مهم تصمیم ­گیری می­کنند؛ این فرهنگ امروزه به تجربه سیاسی در افغانستان تبدیل شده و در سنت حمکرانی کشور وارد گردیده است. منبع دوم، اراده الهی هست که در حاکمیت پشتون و همچنین حاکمیت طالبان مسبوق به سابقه می­باشد. این نگرش که در اندیشه سیاسی اهل سنت نیز بسیار رایج است برتری با قوت و قدرت نظامی را مشروعیت ساز می­داند. منبع سوم مشروعیت را باید برگرفته از بازیگران بیرونی و فضای بین­ الملل دانست.

به باور وی در نظم سیاسی کنونی افغانستان یک بازیگر مخالف به نام طالبان و یک بازیگر به نام دولت ملی به عنوان بازیگران اصلی وجود دارند. در کنار این دو بازیگر، یک مجموعه قابل توجهی از نخبگان سیاسی در افغانستان حضور دارند که خارج از دایره این دو ترسیم می­ شوند و بسیار تاثیرگذار هستند. این مجموعه به طور عام دلالت بر سران اصلی مجاهدین دارد که طی دوره­ های پس از شروع جنگ داخلی در دهه 80 میلادی در صحنه سیاسی افغانستان ظاهر شدند و البته یک تعداد نخبگان سیاسی جوان­تر که در سال­های اخیر رشد کردند اما هنوز نمی­ توان آنها را به عنوان یک جریان منظم سیاسی برشمرد که قادر به نقش ­آفرینی منظم و برجسته در سطح بالای سیاست باشند؛ اگرچه متغیر بسیار مهمی محسوب می­گردند که نمی­ توان آنها را نادیده گرفت و در واقع این جریان در حال حاضر یکی از اصلی­ ترین موانع روی کار آمدن طالبان محسوب می­گردند. 

از جمله منازعاتی که ما امروزه در افغانستان شاهد آن هستیم، منازعه روایت­ها است؛ در زیل منازعه روایت­ها اراده و خواست مردم است، به طوری که تمامی جریان­های سیاسی فعال به گونه­ ای عمل می­کنند که بیانگر خواست و اراده مردم باشد، البته سازوکار فهم خواست مردم بسیار مشخص است و می­توان یک سازوکار را برای فهم خواست مردم طراحی کرد تا جهت ­گیری عمده مردم افغانستان به سوی جریان­های سیاسی موجود مشخص گردد. برآورد کلی از فضای اجتماعی افغانستان از طریق کسانی که به صورت میدانی شاهد هستند و می­توانند آن را به تمام جامعه بسط دهند، سخنان من را تایید خواهد کرد.

در حال حاضر، طالبان بجز در برخی مناطق روستایی و قبایلی در شرق و جنوب کشور و تک قریه­ ها در شمال افغانستان در هیچ جای دیگر با استقبال مردم روبه رو نخواهد شد. از سوی دیگر، دولت مرکزی که روی کار هست به ویژه شخص آقای اشرف غنی به عنوان رئیس جمهور به طور مشخص به دلیل نوع عملکردی که در سال­های گذشته داشته است به لحاظ مشروعیت و اراده مردمی در نقطه ضعف قرار دارد و مردم دل خوشی از دولت هم ندارند.

مسئله دیگر را میتوان ناشی از ترس آمریکایی ها نسبت به نخب؜گان دسته دوم دانست، آنها تمام تلاششان را کردند که با جنگ سالار نامیدن این افراد نگاه مردم را نسبت به رهبران و فضاهای مختلف منفی بکنند و این جریان را از عرصه قدرت دور بکنند، زمانی­که فضای مشروعیت­ بخشی به سمت نخبه ­گرایی می­رود، منافع نخبگان بسیار اهمیت پیدا می­کند، ما این وضعیت را در فضای جرگه­ هایی که در بیست سال گذشته در افغانستان شکل گرفته ­اند شاهد می­باشیم. بدون شک اگر امروز یک جرگه واقعی در افغانستان شکل بگیرد باز هم جریان طالبان مشروعیت تام و قابل توجه نخواهد داشت، دولت مرکزی فعلی نیز با نوع برخوردی که با نخبگان دارد مقبولیت نخواهند داشت و رهبران حزبی ممکن است در این جریانات مشروعیت بیشتری را بدست آورند. اما آن چیزی که طالبان بر آن تکیه می­کنند دو منبع مشروعیت است. اول، اتصال خود به اسلام، به طوری که خود را عامل اجرای احکام الهی می­داند، دوم، تاکید بر قدرت نظامی به عنوان عامل غلبه بر دولت مرکزی.

در این موضوع چند نکته حائز اهمیت است که اشاره به آنها ضرورت دارد. اول اینکه یکی از استراتژی­هایی که طالبان در پیش گرفته استراتژی عدم ایجاد انسجام جبهه مقابل است، به طوری که بتواند به صورت نقطه­ ای و محلی مسائل خودش رو حل نماید. نکته بعدی که وجود دارد، بحث روایت فتح هست که چه کسی توانسته است در میدان نبرد غلبه و برتری پیدا کند. به طور کلی اتحاد ائتلاف­ها در افغانستان کوتاه مدت هست، اگر یک جریان سیاسی-نظامی بتواند نیروی خود را در صحنه جنگ برتر نشان دهد و با توان نظامی بر سایر رقبا غلبه کند و حکومت را به دست بگیرد، قادر خواهد بود در یک چرخه افزایش قدرت قرار گیرد. نکته بعد اهمیت نقش بازیگران بیرونی است. در خصوص ایالات متحده ما شاهد یک تغییر رویکرد هستیم که ریشه آن به دو مساله مجزا باز می­گردد: یکی، نوع مواجهه ترامپ با مسائل بین­ المللی و دیگری، که کلان­تر از اولی می­باشد، نوع نگاه آمریکا به مسائل بین الملل و چرخش کانونی توجه این کشور از خاورمیانه به آسیا-پاسفیک. این کشور در پرتو حرکت به سوی برنامه دوم خود سعی دارد دیگر بازیگران را نظیر انگلستان، روسیه، ترکیه و ... در معادلات افغانستان وارد کند تا آنها نیز سهمی در تامین هزینه­ های امنیت این کشور داشته باشند. بعلاوه، این مسئله مطرح است که آمریکایی­ها تلاش می­کنند تا نوعی جنگ نیابتی بین نایبان خود (ترکیه و پاکستان) با جریان طالبان ایجاد کند تا با شکل ­گیری یک نوع ناامنی مدیریت شده برای سایر بازیگرانی که تا به حال امنیت آنها توسط آمریکا تامین شده است، هزینه تراشی صورت گیرد.

گزارش از: کمند بهرامی