فقدان سرمایه اجتماعی، نظام سیاسی را با چالش‌ روبرو می‌کند/ مهاجرت یکی از نتایج شکاف میان دولت و ملت است

عطنا - یک استاد دانشگاه معتقد است: «نهادهای دولتی و حاکمیتی نقش مهمی در اعتماد عمومی دارند و در واقع عملکرد نهادهای اجتماعی و سیاسی است که اعتماد را خلق می‌کند یا باعث کاهش آن می‌شود.»
 
اعتماد عمومی یکی از مفاهیم مهم و حیاتی در علوم اجتماعی است و عامل مهمی در جهت ثبات سیاسی و اجتماعی در جامعه محسوب می‌شود. اعتماد يكي از جنبه‌های مهم روابط انساني و زمینه‌ساز مـشاركت و همكاری ميان اعضای یک گروه یا جامعه است. در واقع یكی از شروط اصلی جامعه ایده‌آل لزوم اعتماد عمومی میان حاکمیت و افکار عمومی است.
 
در جامعه امروز ایران این اعتماد عمومی تا چه اندازه وجود دارد؟
 
دکتر محمد امیرپناهی استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبائی در گفتگو با عطنا، با بیان اینکه اعتماد عمومی در همه نظام‌های سیاسی و اجتماعی از بنیان‌ها و زیرساخت‌های اساسی محسوب می‌شود، گفت: «اعتماد عمومی یکی از زیرساخت‌های توسعه است. باید جامعه‌ای داشته باشیم که دولت و افکار عمومی نسبت به یکدیگر اعتماد داشته باشند. مردم باید از منابع مختلفی که در اختیار دولت‌ها است اطلاع داشته باشند و همین‌طور گزارش‌هایی از نحوه هزینه کرد آن در جاهای مختلف بگیرند.»
 
وی ادامه داد: «اگر مردم مطلع شوند که دولت منابع عمومی را به درستی هزینه نمی‌کند، قاعدتاً این موضوع در اعتماد اجتماعی اثر منفی خواهد گذاشت و شکاف بین دولت و جامعه گسترش پیدا خواهد کرد.»
 
فقدان سرمایه اجتماعی نظام سیاسی را با چالش‌ روبه‌رو می‌کند
این جامعه شناس با اشاره به اینکه اگر اعتماد وجود نداشته باشد زندگی تبدیل به یک قمار شده و هر لحظه ممکن است فرد دچار خسران شود، افزود: «اگر در زندگی شخصی و اجتماعی اعتماد وجود نداشته باشد، افراد با ریسک‌های زیادی روبه‌رو خواهند شد و نمی‌توانند امورات خود را به نحو احسن پیش ببرند. همواره بی‌اعتمادی، بدگمانی را به همراه دارد و باعث می‌شود که فرد و جامعه متحمل هزینه‌های زیادی شود.»
 
امیرپناهی با تأکید بر اینکه مسئله سرمایه اجتماعی به‌قدری ضروری است که فقدان آن می‌تواند جامعه و نظام سیاسی را با چالش‌های زیادی روبه‌رو کند، عنوان کرد: «در سطوح بالاتر این مسئله بسیار حائز اهمیت است و اگر اعتماد اجتماعی بین حاکمیت و مردم وجود نداشته باشد، مسئله توسعه اجتماعی و اقتصادی با چالش‌هایی مواجه خواهد شد.»
 
امید و اعتماد اجتماعی رابطه تنگاتنگی با هم دارند
وی با بیان اینکه امید و اعتماد اجتماعی رابطه تنگاتنگی با هم دارند، گفت: «اعتماد اجتماعی از مؤلفه‌های افزایش امید اجتماعی است. در یک جامعه افراد باید احساس کنند که با کمترین ریسک و تحمل هزینه‌، می‌توانند امورات مختلف اجتماعی و اقتصادی خود را مدیریت کنند. در جامعه‌ای که اعتماد اجتماعی بالاست فضای نشاط، امید و همکاری موج می‌زند. در صورتی که سرمایه اجتماعی کاهش یابد امید به آینده و ساختن همدلانه جامعه کاهش می‌یابد.»
 
این جامعه شناس ادامه داد: «اگر بخش‌های مختلف نظام اجتماعی و سیاسی هماهنگی و تعهد مناسب برای تأمین منافع عمومی را نداشته باشند و در مسیر درست حرکت نکنند، مشارکت عمومی و کنشگری فعال اجتماعی به حاشیه خواهد رفت و افراد نسبت به جامعه خود احساس مسئولیت نخواهند کرد.»
 
مهاجرت یکی از نتایج شکاف میان دولت و ملت است
امیرپناهی با اشاره به اینکه اگر برای نخبگان شرایط و فرصت مناسب مهیا نشود ممکن است زندگی خود را در جایی دیگر جستجو کنند، تصریح کرد: «نظام اجتماعی و سیاسی از منابع و امکانات مختلف استفاده می‌کند و استعدادها و افراد نخبه را پرورش می‌دهد تا از دانش و تخصص آنان برای حل مسائل و پیشرفت جامعه بهره گیرد. ضروری است فرصت حضور این افراد در قلمرو علم، اقتصاد، فرهنگ و سیاست فراهم شود. نخبگان اگر احساس کنند که در فضای عمومی جامعه فرصت‌هایی برای آنان وجود ندارد و مورد بی‌اعتمادی قرار می‌گیرند قاعدتاً به فکر مهاجرت می‌افتند.»
 
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه سرمایه اجتماعی به عنوان یک فاکتور اساسی در توسعه اجتماعی و اقتصادی یک جامعه نقش مهمی دارد، افزود: «مهاجرت یکی از مسائلی است که در نتیجه شکاف میان دولت و ملت اتفاق می‌افتد. دولت‌هایی که به دلایل مختلف از سهیم کردن نخبگان در ساختار سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دریغ می‌کنند دچار مشکلات زیادی خواهند شد.»
 
وی با بیان اینکه مسئله اعتماد و سرمایه اجتماعی با کیفیت نهادهای یک جامعه مرتبط است، عنوان کرد: «نهادهای دولتی و حاکمیتی نقش مهمی در بحث اعتماد اجتماعی دارند و در واقع عملکرد نهادهای اجتماعی و سیاسی است که اعتماد را خلق می‌کند یا باعث کاهش آن می‌شود.»
 
امیرپناهی افزود: «هر اندازه که یک نظام و نهادهای سیاسی خوب کار کنند و منابع را به درستی بین بخش‌های مختلف جامعه توزیع کنند، به همان اندازه اعتماد عمومی هم افزایش پیدا خواهد کرد.»
 
باید در نهادهای سیاسی و اجتماعی شفافیت وجود داشته باشد
این جامعه شناس با اشاره به اینکه یکی از خصلت‌های مهم نهادهای سیاسی و اجتماعی که باعث ایجاد اعتماد می‌شود، عملکرد شفاف است، گفت: «نهادهای سیاسی و حاکمیت باید گزارش‌های متعددی از عملکرد خود ارائه دهند. مردم حق دارند که از نحوه تأمین و مصرف بودجه در نهادهای دولتی مطلع باشند. جامعه‌ای که پرسشگری را اختیار کند در جهت افزایش مشارکت عمومی و سرمایه اجتماعی حرکت خواهد کرد. لذا در راستای افزایش اعتماد عمومی، بخش‌های مختلف حاکمیت باید عملکرد خود را شفاف برای جامعه تشریح کنند.»
 
روند سرمایه اجتماعی در ایران در مقاطعی نزولی بوده است
وی ادامه داد: «نتایج پیمایش‌های مختلف نشان می‌دهند که سرمایه‌ اجتماعی هم در مقوله اعتماد اجتماعی (در سطوح خرد و کلان) و هم در حوزه مشارکت اجتماعی در دوره‌ها و مقاطعی با کاهش همراه بوده است.»
 
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در بُعد اعتماد عمومی و اجتماعی و همین‌طور مشارکت اجتماعی از لحاظ کمی و کیفی با چالش‌هایی مواجه هستیم، عنوان کرد: «مشارکت‌های اجتماعی دچار کاهش شده و رغبت مردم نسبت به فعالیت‌های اجتماعی و مشارکت در ساختار سیاسی و اقتصادی جامعه تا حدودی کاهش پیدا کرده است.»
 
اعتماد عمومی در مقاطع مختلف دچار نوسان شده است
امیرپناهی با اشاره به اینکه باید به صورت روندی و با در نظر گرفتن مقاطع و دوره‌های تاریخی به تغییرات سرمایه اجتماعی در ایران نگاه کرد، افزود: «در برخی دوره‌ها اعتماد عمومی افزایش داشته و همین‌طور در دوره‌هایی هم با کاهش روبه‌رو بوده و عوامل داخلی و خارجی توأمان در تغییرات آن مؤثر هستند.»
 
وی با بیان اینکه در سال‌های اخیر در سطح داخلی و خارجی با چالش‌های بیشتری روبه‌رو بوده‌ایم که باعث کاهش سرمایه اجتماعی شده است، گفت: «در برخی دستگاه‌ها اختلالات عملکردی وجود داشته و همین‌طور با چالش‌هایی در سطح بین‌المللی مانند مسئله تحریم‌ها و مواردی از این ‌دست مواجه بودیم. کنار هم قرار گرفتن این عوامل در اختلالات نهادی و عملکردهای ضعیف بخش‌های مختلف نظام سیاسی - اجتماعی تعیین کننده بوده و کاهش سرمایه اجتماعی، اعتماد و مشارکت عمومی، به نوعی نتیجه این وضعیت است.»