شهر کرونا زده در انتخاب سر در گم است

نخستین همایش اخلاق و فرهنگ شهر نشینی ۲۹ بهمن با سخنرانی مصطفی معین، رییس و میرطاهر موسوی، دبیر علمی این همایش آغاز شد. در این همایش دو روزه که در ۲۹ و ۳۰ بهمن‌ماه به‌صورت مجازی برگزار می‌شود، بیش از ۶۰ سخنران، شامل استادان و اعضای هیئت علمی، دانشجویان و پژوهشگران، اندیشمندان و چهره‌‌های اجرایی کشور در حوزه‌های مختلف سخنرانی می کنند.

پرویز پیران، سیدمحمد بهشتی، هادی خانیکی، اسداله نقدی، محمد فاضلی، عباس آخوندی، مقصود فراستخواه، زهرا بازرگان، عباس عبدی، عمادالدین باقی، سیدمصطفی محقق داماد، تقی شامخی، لطف‌اله میثمی، فرشاد مومنی، شهریار شفقی، غلامرضا ظریفیان، گئورک قره‌پتیان، عبدالمجید مهدوی دامغانی، زهرا احمدی‌پور، حسین ایمانی جاجرمی، احسان شمسی گوشکی، لیلا سلیقه‌دار، عباس شیخ‌الاسلامی، آرمین امیر و رحیم نوبهار از جمله سخنرانان این همایش هستند.

به گزارش عطنا هادی خانیکی، مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، در این همایش از شهر کرونا زده و اخلاق ارتباطی می‌گوید که متن کامل سخنرانی را می‌خوانیم؛

کرونا ما را بیدار کرده است

«صحبت من دربارۀ شهر کرونا زده و اخلاق ارتباطی است. به دلیل اینکه حوزۀ مطالعات و دانشم ارتباطات است در زمینۀ اخلاقی و اجتماعی به مسئله نگاه می‌کنم. مطالعات شهری و فرهنگ شهروندی و شهرنشینی و اخلاق مرتبط با آن و دربارۀ تغییرات صحبت می‌کنم. همچنین دربارۀ الزامات همزیستی با کرونا در این شرایط اشاره می‌کنم.

مایکل هولز، آینده‌پژوه صاحب نام آلمانی، مطالعات ارزنده‌ای دربارۀ کرونا و دوران پساکرونا انجام داده و نتیجه‌گیری کرده است. نتیجه‌گیری وی به این شرح است: «در دوران کرونا، جهانی که خیال می‌کردیم آن را می‌شناسیم فرو ریخته و جهان دیگری در پس آن در حال زایش است و ما الان در حالت بزنگاهی قرار داریم».

همچنین به نگاه آلبرکامو در «طاعون» اشاره می‌کنم «زندگی مردم قبل از شیوع طاعون به شکل وحشتناکی آرام بود و کسی حواسش به زندگی نبود تا طاعون ما را بیدار کرد». کرونا نیز ما را مثل طاعون بیدار کرده است و جنبه‌های ناخفتگی را باید بیدار کنیم. معنی این نگاه به این شکل است که شهر و شهروندان در شرایطی قرار گرفته‌اند که اخلاق، سیاست، فرهنگ و ابعاد اجتماعی زندگی عادی به غیرعادی تبدیل و غیرعادی‌ها به عادی تبدیل می‌شوند. این پروسه زمینه‌هایی را برای افراد ایجاد می‌کند.

نظم حیات شهری برهم خورده است

مسئله به هم خوردن روند متعارف نظم و حیات شهری است. روند متعارف با تمامی کاستی‌ها در شرایطی قرار گرفته است که در بعضی نقاط قطع شده و یا مسیر دیگری را دنبال می‌کند.

از نظر اخلاقی نظم پایدار و مشروع در روند زندگی شهری نیست. نظم مطلوب یا شهر خوب با رضایت همراه است و شهروندان احساس تعلق و خوشایندی در نظم دارند.

شاخص‌های شهر خوب با پنج مؤلفه همراه است؛ عدالت و برابری فرصت‌ها، برخورداری از فرصت‌های انتخاب معطوف به خشنودی و امید به آینده و احساس امنیت، همبستگی بالای اجتماعی، روابط اجتماعی مبتنی بر اعتماد و زندگی دارای کیفیت و بهره‌مندی از منابع توسعه.

این مؤلفه‌ها در شهر کرونازده دچار به‌هم‌ریختگی و آشفتگی می‌شود. در شهر کرونازده چند روند را اشاره می‌کنم که سیاستگذاران، مجریان و... می‌توانند آن را دنبال کنند. روند اختلال کرونازدگی را ابتدا از منظر شهری، چه از نظر کالبد و چه از نظر حوزۀ عمومی،  به آن نگاه می‌کنم.

فهم تغییرات ارتباطی بسیار لازم است

دکتر شریف‌زادگان نگاه قابل توجهی به این روند دارد؛ او با دو وجه کیفیت شهر را مورد توجه قرار داده است که به آن اشاره می‌کنم «توجه به گسترش رفاه عمومی، توجه به خیر اجتماعی، توجه به اخلاق اجتماعی و توجه به بهداشت اجتماعی» که بر این اساس می‌توانیم متوجه شویم چه مقدار شهر کرونا زده به سمت کیفیت رفته است.

بر پایۀ این شاخص‌ها از منظر شهری ضرورت دارد که ما به مسئله سیاست‌های اجتماعی به شهر که منتهی به بخش‌های عمومی می‌شود و با آسیب و ریسک مقابله می‌کند، متوجه شویم در چه وضعیتی هستند و چگونه مصارف تغییر کرده است. سیاست‌های اخلاقی چه میزان تقویت شده‌اند و چه مقدار به زنان و کودکان توجه شده است و... بخشی از این موارد را می‌توان براساس سیاست‌های اخلاقی و خیر اجتماعی مورد توجه قرار داد. سیاست‌های ارتباطی؛ لزوم فهم تغییرات ارتباطات و مهم شدن خانواده و گریز از اجتماع است. مسئله انسانی و ارتباط با بحران اهمیت پیدا کرده است.

شهر کرونا زده و سردرگم در انتخاب

در روند کرونا زدگی نگاه به مسائل را باید از منظر حیات شهری(اقتصادی، اجتماعی و...) مورد توجه قرار داد. شهر کرونا زده در انتخاب سردرگم است، نمی‌داند سلامت تن را اولویت قرار دهد یا سلامت جسم، زندگی اجتماعی را انتخاب کند یا خانه، انتخاب معیشت یا کرونا، آموزش یا توهم آموزش، روند شهروندی یا ضد شهروندی، فناوری اطلاعات یا ارتباط انسانی. همچنین در تغییرات پر شتاب انتظار ما از رسانه‌ها بیشتر می‌شود. سطح نگرانی و احساس امنیت خاطر چگونه انتخاب شود؟

دشواری در انتخاب و سخت شدن شرایط

به چند شاخص از شهر تهران اشاره می‌کنم تا متوجه شویم که دشواری انتخاب‌ها چقدر سخت می‌شود برای اخلاق شهرنشینی؛ بر اساس آخرین نظرسنجی که از شهر تهران انجام شده است، روند نگرانی‌ها نسبت به کرونا در وضعیت اواخر دی ماه نسبت به اواخر آبان کاهش نگرانی نسبت به کرونا است، زیرا مرگ و میرها کمتر شده است، در پایان آبان ماه نگرانی 67درصد و اواخر دی ماه 45 درصد مردم نگرانی نسبت به کرونا دارند.

سوال بعدی اینکه از اقتصاد بیشتر نگران هستند یا از کرونا؟ نگرانی از مسائل اقتصادی در دی ماه 58 درصد و 36 درصد گفتن از وضعیت کرونا، در آبان 51 درصد از وضعیت اقتصاد و 47 درصد از وضعیت کرونا، یعنی 7 درصد نگرانی نسبت به اقتصاد بیشتر و 11 درصد نگرانی کرونا کمتر شده است. افراد پیر بیشتر نگران کرونا و جوانان بیشتر نگران اوضاع اقتصادی هستند.

شهر ارتباطی و شهر غیرارتباطی

شهر از منظر ارتباطی چگونه است؟ شهر کرونازده نزدیک به شهر غیرارتباطی یا شهر با ارتباط مختل شده است. در شهر ارتباطی گفت‌وگو، گفت‌وشنود، پیوستگی میان فرد و جامعه، پذیرش تفاوت‌ها، تعامل فرهنگی، ارتباط میان انسان‌ها، ارتباط زندگی و محیط زیست، حوزۀ عمومی مبتنی بر انسان، هویت شهروندی و... حاکم است.

در مقابل شهر غیر ارتباطی، شهری بدقواره است که هیچ ارتباطی در آن وجود ندارد، بدگمانی و ستیز در آن بیشتر است، کم تحمل است، شهر مالباختۀ اجتماعی است، امید اجتماعی و مشارکت از بین رفته و چند قطبی می‌شود، بیرون و درون با هم متفاوت است، سلایق‌های غیررسمی پنهان است و احساس تعلق در آن ضعیف است.

چارۀ مشکلات شهر کرونا زده چیست؟

انبوه تنها را می‌توان در این جوامع دید. از منظر حوزۀ عمومی نیز، شهروندان مصرف کننده هستند و مشارکتی ندارند، تماشگران بیشتر از کنشگران هستند. چاره این مشکلات چیست؟ با توجه به وضعیت کرونا لازم است مؤلفه‌هایی برای این شهر تنظیم شود تا افراد شهروندتر بشوند و رشد شهروند به‌وجود بیاید. شهروندزدایی باید از بین برود مثل کمتر توجه کردن به آسیب دیدگان، معتادان، زنان سرپرست خانوار و... که باید از لحاظ اجتماعی به آنها پرداخت. پاسخگویی به شناخت اجتماعی و تنظیم قواعد عبور از توهم و ورود به تفکر باید شکل گیرد.

خرافات در جوامع کرونایی افزایش پیدا می‌کند و باید آنها را از بین برد. باید این فرصت‌ها را معکوس کرد. افراد را از توهم عبور داد و آنها را به تفکر فراخواند. فرصت دیگری که باید برای چاره به کار برد، تقویت شبکه‌های اجتماعی برای خلاء رسانه‌ای است. شهروندان نیازمند داوری نسبت به وضعیت کرونا و عبور از آن هستند. باید افراد به نهادهایی مراجعه کنند و به آنها اعتماد کنند چون در سطح جامعه ما اعتماد به نهادها بسیار کم شده است و ما باید اعتماد زیادی در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کنیم. ائتلاف میان نهاد علمی و مدنی نیز تاثیر زیادی دارد.

ارتباطات بخشی از اخلاق است

بخش دوم صحبت دربارۀ اخلاق کرونایی از منظر ارتباطات است. ارتباطات بخش یا پاره‌ای از اخلاق است. منشوری که ارتباطات و رسانه‌ها باید در قالب بحران به آن بپردازند. اخلاق ارتباطی جمعی مهم‌تر از اخلاق فردی است. هستۀ مرکزی ارتباطات از طریق افراد و کنشگران به سیاست‌ها و نهادها منتقل می‌شود. من توجهم به بعد اخلاق‌شناسی حرفه‌ای و آگاهی است که آگاهی‌دهی عمومی و آزادی رسانه‌ها، احترام به حیثیت زندگی شخصی و ... است.

نیازمند تدوین منشور اخلاقی هستیم

بحث ما تعریف و تمییز میان درست و غلط نیست، باید به سمت سازوکارها و حرکت در سوی فضای خاکستری و عبور از چالش‌های پیش رو قدم برداریم، اما کدام انتخاب می‌تواند درست‌تر باشد. یعنی چطور شهروندان در برابر معضلات و مشکلات پیش‌رو توانمند شوند. نیازمند تدوین منشور اخلاقی هستیم ولی نه اینکه به عنوان تبلیغات سیاسی و رسانه‌ای بماند باید به‌عنوان مسیر روشن شهری از آن استفاده کرد.

مقابله با کرونا، سرمایه اجتماعی است

یکی از زمینه‌های مساعد شهری که انجمن اخلاق علوم و فناوری، در قالب بیانیه‌هایی برای ضرورت راهگشای ملی جهت جلوگیری از اوج‌گیری شیوع دوبارۀ کرونا در سطح کشور انجام دادند که می‌توان در سطح شهری نیز به آن توجه کرد مانند تاکید به ارتباط میان اخلاق، اقتصاد و شرایط کرونایی که نباید به آنها مستقل پرداخت؛ تاکید به اصلاح حکمروایی برای تامین سلامت و تقدم مسئولیت نهادی بر مسئولیت فردی در صورت بندی‌های نرم‌افزاری مثل اصول اخلاقی و هم سخت‌افزاری مثل سامانه‌های اطلاعاتی. در ادبیات مقابله با کرونا، وقتی از سرمایۀ اجتماعی صحبت می‌شود یعنی موفقیت در مهار کرونا، به بازسازی اجتماعی بستگی دارد.

اخلاق در همۀ سطوح تقدم دارد

توجه به سیاست و شرایط بین‌الملل بسیار مهم است زیرا کرونا یک مسئله بین‌المللی است. در وضعیت‌های اضطراری و درمانگرانه برای مقابله با شیوع کرونا نباید از تقدم اخلاق و سیاستگذاری چه در حوزۀ اقتصاد، چه فرهنگ و ... دست برداشت. حوزه‌های مختلف با هم تفاوت دارند ولی من به اخلاق در حوزۀ ارتباطات می‌پردازم. با افزایش مبتلایان و جلوه‌های مختلف، مسئله ترس و اضطراب و تاثیر آن بر افراد را باید رسمیت شناخت. این مسائل سبب تبعیض، انگ و ... می‌شود.

«انگ اجتماعی» تبعیض‌آلود است

«انگ اجتماعی» نگاه تبعیض‌آلود را ایجاد می‌کند و تبعات آن محدود شدن شرایط درمانی شهروندان است که سه عامل اصلی دارد: ناشناختگی بیماری، ترس از ناشناخته‌ها و معطوف کردن ترس خود به دیگران. ترس از انگ اجتماعی، به دنبال آن ترس از تبعیض، پنهان‌کاری و... وجود دارد و در درمان دچار مشکل خواهیم شد. رسانه‌ها باید به این مسائل بیشتر بپردازند. کلمات، توهم و... باعث اخبار و تفسیرهای غلط می‌شود که انگ را تقویت می‌کند و مریضی دچار سوگیری و شناخت دچار مشکل می‌شود.

رسانه‌ها باید در امر «انگ‌زدایی» کمک کنند

شیوع ویروس و شیوع اخبار غلط یک مسئله مهم در ارتباطات است و روایات غلط سبب مشکلات جدی است که مسئولیت رسانه‌ها جلوگیری از آن است. اپیدمیِ پیام‌های ناامید کننده، سبب اختلالات در شهر می‌شود.رسانه‌ها باید به استاندارد انگ‌زدایی بر اساس مراقبت اجتماعی توجه کنند و نهادهای مدنی برای کمک‌ها وارد شوند و پابه‌پای بخش‌های درمانی کار کنند. مسئله تقویت همدلی اجتماعی و همبستگی، گسیختگی شهر کرونا زده را درست می‌کند و افراد با تجربۀ مشترک موقعیت‌های همدیگر را حس می کنند، به هم کمک می کنند و همدلی اجتماعی صورت می گیرد».

خبرنگار: فاطمه حسن‌آبادی